Piše: Jusuf Trbić
Bijeljina je decenijama bila važan zanatski i trgovački centar, koji je živio i razvijao se u skladu s prilikama. U tursko doba stanje se sporo mijenjalo, a s dolaskom Austro-Ugarske i na ove prostore je stigla Evropa, donoseći zahuktali kapitalizam, koji je tražio nove načine rada i nove ljude. Orijentalni zanati su počeli da izumiru, ubrzana industrijalizacija je mijenjala sve oko sebe, pa su se stari zanati, tavoreći, nekako održavali do kraja vijeka, a zatim su, jednostavno, presahnuli. Pred Prvi svjetski rat u Bijeljini je bilo oko 250 zanatskih radnji, među njima i oko 30 opančarskih, mada je bilo i dosta zanatlija bez radnji ( zidari i tesari, na primjer).
U toku rata ugašeno je bijeljinsko Zanatlijsko udruženje, kao i njegova Zanatlijsko-nabavljačka, prodavačka i kreditna zadruga. Udruženje je obnovljeno odmah nakon rata, a 1930. osnovana je Zanatsko-kreditna zadruga i štedionica, kao dio mreže velike Zanatske banke za cijelu Kraljevinu, koja je takvim zadrugama davala zajam pod povoljnim uslovima. Sljedeće, 1931. godine, usvojen je novi Zakon o radnjama, što je donijelo reorganizaciju zanatlijskih udruženja, pa je formirano Udruženje zanatlija za Srez bijeljinski. Po tom zakonu sve zanatlije su, samim posjedovanjem radnje ili firme automatski postajali članovi Udruženja. Jedan od važnih ciljeva Udruženja bilo je i “moralno vaspitanje” i stručno obrazovanje, pored već uobičajene solidarnosti, čuvanja ugleda profesije i slično. Udruženje je imalo i zadatak da se brine o učenicima i da im nalazi posao, da organizuje ispite za pomoćnike i majstore, a imalo je i svoj Sud časti, koji je rješavao međusobne sporove. Uz to je morala da se vodi stroga evidencija o poslovanju. Ta evidencija pokazuje da je Udruženje pored Drugi svjetski rat imalo preko 500 članova.
Nakon osnivačke skupštine Udruženja zanatlija za Srez bijeljinski 1932. godine, u evidenciju je upisano 559 majstora, od kojih je 228 radilo van Bijeljine, u okolnim selima ( najviše u Petrovom Polju – 43). U periodu od početka vijeka do 1939. godine najviše je porastao broj kovača ( od 20 na 111) i kolara ( od 27 na 44), zatim krojača ( od 21 na 47), pekara ( od 36 na 78), stolara ( od 12 na 38), brijača ( od 8 na 47), bravara ( od 7 na 16). Na početku vijeka nije bilo kobasičara, a 1939. godine bilo ih je 13, nije bilo ni mlinara, a 1939. bilo ih je 8, jedan poslastičar je radio 1900. godine, a 1939-te bilo ih je deset, 1900. godine nije bilo trikotažera, a 1939. godine bilo ih je 6, dok je broj zidara porastao sa 9 na 17, broj abadžija sa 2 na 11, broj zidara (dunđera) sa 7 na 22, a broj mesara sa 13 na 32. Nije bilo ni bozadžija 1900. godine, da bi ih 39 godina kasnije bilo 16. Pojavili su se prvi elektroinstalateri i prve modiskinje, broj obućara – cipelara neznatno je porastao ( sa 35 na 40), povećan je broj sodara sa 2 na 5, a opao je broj ciglara ( sa 4 na jedan), broj terzija je sa 19 spao na 13, a pojavilo se i pet voskara, kojih nije bilo na početku vijeka.
Brige zanatlijske
Inače, Kraljevina Jugoslavija nije donijela neka znatnija poboljšanja uslova za rad zanatlija, u odnosu na austrougarsko doba, jer se razvijala industrija, a ona je, po prirodi stvari, gušila sitnu zanatsku proizvodnju. Vidjelo se to na primjeru opančara i starih krojača, koji su dobili veliku konkurenciju u tada čuvenoj industriji obuće “Bata” i fabrici tekstila “Tivar”. Za opančare, abadžije, ćurčije, krznare, bojadžije, cipelare, krojače, kožare, modiskinje, pletilje, tkače i trikotažere to je bila konkurencija kojoj se nisu mogli oduprijeti. Češka firma “Bata” je podigla veliku fabriku obuće u Borovu Selu kod Vukovara, i već 1935. počela proizvoditi opanke koji su bili jeftiniji, zahvaljujući serijskoj proizvodnji. Domaći opančari su pokušali izdejstvovati zabranu “Batinih” prodavnica, ali to nije donijelo rezultate.
Uz sve to, velika ekonomska kriza tridesetih godina dvadesetog vijeka posebno je pogodila selo, a zanatlije su najveći broj svojih prozvoda prodavale na selu, pa je i to doprinijelo stagnaciji. Opančari su se bunili protiv “Bate”, a taj je bunt dostigao kulminaciju početkom 1936. godine, na dan 21. januara, kad je dvadeset i šest opančarskih majstora demonstrativno zatvorilo radnje u Janjica čaršiji, i, zajedno s pomoćnicima i učenicima, krenulo pred Sresko načelstvo. Njima su se pridružile i druge zanatlije, pa su, uprkos intervenciji policije, uspjeli da nadležnima predaju pismeni zahtjev da se zabrani prodaja “Batinih” gumenih opanaka. Nastojeći da smiri situaciju, načelnik je prihvatio njihov zahtjev, ali to, dakako, nije moglo da zaustavi tada moćnu evropsku firmu. Opančarski zanat je polako gubio dah, da bi se, s razvojem obućarske industrije nakon Drugog svjetskog rata, potpuno ugasio.
Inače, u vremenu od pola vijeka, do Drugog svjetskog rata, u Bijeljini je postojalo više od 75 različitih zanata. Neki od njih su opstali, ali većina se ugasila ili svela na najmanju mjeru. Za današnje mlade ljude neobično zvuče čak i imena nekadašnjih uglednih zanata i zanatlija. Ko, recimo, danas zna za aščije, abadžije, bačvare, bojadžije, bozadžije, brusače, bunardžije, ciglare, crevare, češljare, čizmare, ćurčije, jorgandžije, kazandžije, ključare, kožare, krečare, licidere, lončare, metlare, modiskinje, nožare, pletilje čarapa, potkivače, puškare, rabadžije, regaldžije, remenare, sarače, sodare, terzije, vagare, ili voskare? U današnje doba masovne proizvodnje svega i svačega, teško je i zamisliti šta su takve zanatlije mogle značiti u svom vremenu. A još teže je shvatiti kakvi su, u to staro doba, bili međusobna pažnja i poštovanje zanatlija, koliko se cijenilo poštenje i zanatsko umijeće i koliko se davalo za zajednicu, za njen razvoj i kulturu. Zanatlije su činile okosnicu stvaranja grada od nekadašnje bijeljinske varoši, oni su uspostzavljali red i običaje koji su bili temelj zajedničkog života.
Zanimljivo je, recimo, da su zanatlije bile jedinstvene u podršci školovanju i stručnom usavršavanju mladih. Na njihovu inicijativu otvorena je Šegrtska škola, koja je kasnije postala Stručna područna škola, a zatim i Ženska zanatska škola, a pohađanje nastave kombinovano je s praktičnim učenjem u zanatskim radnjama. Taj svakodnevni praktični rad bio je temelj stručnog usavršavanja. Kako je zabilježila Tanja Lazić, prema Zakonu o radnjama iz 1931. godine sklapan je ugovor između majstora i roditelja ili staratelja učenika, u kojem su precizno navođene obostrane obaveze. Tako se, recimo, u jednom od tih ugovora majstor obavezuje da daje “ stan, hranu, bolesničku blagajnu, trošak oko polaganja pomoćničkog ispita, odijelo i sve predviđene i nepredviđene troškove”, a roditelj “ ima da nabavi zimsko odijelo učeniku za ovu godinu”. Obaveze jednih i drugih su zavisile od ugleda i profitabilnosti zanata, pa su za neke zanate roditelji plaćali sve obaveze, samo da im majstor uzme dijete za svog učenika. Napredovanje učenika do zvanja pomoćnika, a zatim do statusa majstora, koji može otvoriti sopstvenu radnju, potvrđivano je i zvaničnim, strogim ispitima pred stručnom komisijom. Ko takav ispit uspješno položi, taj zna znanje i zna kako mora da živi i da se ponaša, da ne bi osramotio ni sebe, ni porodicu, ni majstora kod koga je učio.
Takva su vremena bila.
(nastaviće se )
