Uloga derviša u formiranju modernih gradskih naselja u Bosni tokom ranog osmanskog perioda
Još početkom XV stoljeća derviši su imali značajnu ulogu u formiranju naselja na prostoru istočne Rumelije, gdje se u prvom planu isticao njihov starješina – ahija, koji je na pogodnim punktovima podizao tzv. zaviju, nakon što bi od sultana dobio određenu zemlju koja je bila za izdržavanje. Zavije su se prvenstveno starale o sigurnosti putnika, a predstavljale su i vid konaka. Obzirom da su zavije bile oslobođene poreza, stanovnici su objeručke prihvatali da se nastane u ovakvim mjestima, što je znatno doprinjeno brzom razvoju ovakvih mjesta. Ipak, u slučaju Bosne zavije imaju drugačiji karakter, iz razloga što je njihovo stanovništvo uglavnom bilo domaće i malo ko se doseljavao. Zavije se u Bosni sporijim tempom razvijaju od kraja XV stoljeća pa sve do Bitke na Mohaču (1526), kada dolazi do znatnog poleta u širenju islama a samim time i razvoja ovih naselja.
Iako u Bosni nije bilo doseljavanja kao u slučaju istočne Rumelije, sa padom Bosne u utvrđena mjesta je došlo obilje osmanske vojske, organa vlasti i zanatlija, a obzirom da se život odvijao na putevima i da su živjeli u zavijama, logično je zaključiti da upravo derviši imaju jednu od najvećih uloga u razvoju modernih bosanskohercegovačkih gradova. Zavije su osnivane na zatečenim srednjovjekovnim trgovištima i varoškim naseljima, čime su formirani prvi punktovi osmanskog tipa. I prilikom formiranja osmanskih kasaba osjeti se derviška komponenta, tj. osnivanjem zavija započelo je osnivanje kasaba. Zavije su, kao što smo već naveli, prvenstveno služile za prenoćište i ukončavanje putnika, a ponekad je u njima bila i besplatna kuhinja. Finansiranje ovih punktova je bilo u prvom redu od samih derviša. Razvojem kasaba gube prvobitnu funkciju te postaju centri islamskog misticizma, dok funkciju prenoćišta preuzimaju karavansaraji i hanovi.
Sam proces razvoja zavija na prostoru današnje Bosne i Hercegovine, možemo pratiti od Sarajeva. Poznato je da je Vrhbosna, tj. Sarajevo, već 1435. godine predstavljalo stalno uporište Osmanlija, koje su zatekle mali trg na ovom mjestu. Prema popisu iz 1455. godine imao je samo 59 domaćinstava. Nišani koji se čuvaju u haremu Ali pašine džamije – Ajni dede i Šemsi dede koji datiraju u 1461. i 1462. godinu, ukazuju na podatak o postojanju najranije zavije na tom području. I u vakufnami Isa bega imamo podatak o osnivanju zavije kao vakufa, koja se sastojala od tri kuće, jedne staje, ograđenog dvorišta, te da će služiti kao prenoćište siromašnima. Navodi se da gosti imaju pravo na jelo – čorbu i hljeb ujutro i naveče i da tu mogu ostati tri dana. Vremenom je podignuta i tekija, što jasno ukazuje da je Isa beg bio veliki zagovornik derviškog reda. Zavija je osnovana i na prostoru Rogatice, na zatečenom srednjovjekovnom trgu Vrače. Formiranjem muslimanskog naselja dobio je naziv Čelebi pazar, po sinu Isa bega, Mehmedu Čelebiji. Međutim, zbog izrazito malog broja muslimanskih domaćinstava (prema popisu iz 1489. godine samo 5) na ovom mjestu tekija nije podignuta. Karakteristično je i formiranje Visokog, koje je također nastalo kao zavija. Bosanski sandžak beg Ajas je tu 1477. godine podigao tekiju, kao prvu muslimansku kulturnu ustanovu. On u popisu iz 1489. godine navodi: “Svojoj tekiji na samom bazaru [Visoko] umrli Ajas paša zavještao je bostan [vrt] i jednu njivu”. Na putu između Zvornika i Srebrenice 1519. godine je podignuta tzv. hamzevijska zavija. Derviš po imenu Hamza, odrekao se timara od 7 000 akči i na svom posjedu podigao zaviju da bi se brinuo o putnicima i namjernicima. Zbog toga mu je sultan darovao zemlju u vlasništvo da bi je uvakufio za zaviju, što je i učinio. Međutim, taj punkt se nije, za razliku od navedenih mjesta, razvio u veće naselje nego je ostao malo selo Orlovići. Na ovakav slijed događaja je znatno uticao i progon hamzevija koji su 1573. godine proglašeni nevjernicima. Iako je prva podignuta džamija u Zvorniku, ona Mehmeda II u gornjoj tvrđavi, na formiranje same kasabe je znatno uticao zvornički sandžak beg Bahši beg koji je 1530. godine osnovao zaviju kao svoj vakuf. Staru dervišku tradiciju je imao i Prusac sa okolinom. Rani spomen zavije u blizini Prusca govori o njegovom prvobitnom karakteru. Prema popisu iz 1574. godine stoji da je još ranije određeno obradivo zemljište za održavanje mosta, karavansaraja i zavije, od strane Omer bega, sina Malkoč bega. Prema popisu iz 1550. godine spominje se most u nahiji Uskoplje, kao zadužbina Osman bega, tj. djeda spomenutog Omer bega, i jedna zavija koju treba prepisati Osmanu. Navedena zavija nalazila se na putnoj komunikaciji, ili u današnjem selu Kopčiću kod Prusca ili u današnjem Donjem Vakufu. Skender Vakuf, koji je nastao kao zavija na putu između Banja Luke i Travnika, je jedina kasaba koja danas nosi ime po svom utemeljitelju. Prema nekim izvorima radi se o derviškoj komponenti. Prema predanju njene temelje je u XVII stoljeću udario Ali dede Iskender, derviš i timarlija koji je poginuo u sukobu sa razbojnicima. Sultan mu je darovao zemljište na kojem je podigao zaviju, kao stanicu.
(kameni-spavac.com)
