Piše: Jusuf Džafić
Zasigurno jedna od ličnosti koja je obilježila osmansku historiju XVII stoljeća, a time i bosansku historiju spomenutog razdoblja, jeste Evlija Čelebija, najznačajniji osmanski putopisac, pisac Sejahatname, a bez dvojbe i jedan od najvećih svjetskih putopisaca.
O njemu i njegovom Putopisu je 1815. godine Joseph von Hammer, austrijski diplomata i istaknuti osmanolog, kazao, između ostalog, i ovo:
I danas u osmanskoj književnosti postoji jedno statistički i geografski značajno djelo, koje dosad Evropi nije poznato čak ni po imenu. To se djelo ne može naći ni u knjižarama ni u javnim bibliotekama. Međutim, ono se može ubrojiti među najznačajnija djela turske književnosti. To je putopis Evlije Čelebije, učenog Turčina i praktičnog poslovnog čovjeka, koji je, gonjen stalnom ljubavlju za putovanja, u toku četrdeset godina prošao uzduž i poprijeko daleke zemlje Osmanskog carstva od vlade Murata IV do sultana Mehmeda IV, i u dubokoj starosti sastavio putopis i dnevnik svojih doživljaja.
Evlija je danas poznato ime, kako u svijetu, tako i kod nas. Da ironija bude veća, Evlija je poznatiji i proučavaniji na Zapadu, kome je posvećen manji dio njegovog Putopisa, dok je u muslimanskim zemljama, čije opise obuhvata većina njegovog Putopisa, proučavan, ali ne sa toliko žara koliko u zapadnom dijelu svijeta. Primjera radi, zadnji stručni članak o Evliji Čelebiji u Bosni je objavljen davne 1988. godine.
Stoga, zapitajmo se, koliko, ustinu, znamo o Evliji Čelebiji, posebice o njegovim putovanjima po Bosni i drugim bošnjačkim krajevima, njegovom službovanju kod uglednih Bošnjaka Osmanskog carstva, njegovim opisima građevina koje su naši zemljaci podizali u ime Božije širom Osmanskog carstva? U ovom radu mi imamo samo jedan cilj: predstavljanje Evlije Čelebije i njegovog odnosa sa Bošnjacima toga doba.
Evlijina biografija
Evlija ibn Derviš Mehmed Zilli, kako glasi njegovo puno ime, rođen je 1611. godine u imućnoj i uglednoj stanbulskoj porodici porijeklom iz Kutahije. Otac mu je bio starješina sultanovih zlatara. Mati mu je abhaskog porijekla i rodica je velikog vezira Melek Ahmed-paše, namjesnika u Bosni (1659-1660) i Rumeliji (1660-1662). Upravo zahvaljujući njemu Evlija će proputovati Bosnu i Ugarsku.
U rodnom gradu Evlija je pohađao osnovnu školu (mekteb), a onda medresu šejhu-l-islama Hamid-efendije, da bi na kraju 1636. godine bio primljen na Enderun, dvorski univerzitet, gdje je proveo dvije godine. Imao je dosta učitelja, od kojih posebno ističe Derviša Omer Pišuvaja, te Evliju Mehmed-efendiju, njegovog glavnog učitelja pred kojim je jedanest godina izučavao nauke, i naučio, između ostalog, napamet Kur’an i pravilno učenje Kur’ana na sedam kiraeta. Takođe, izučio je i zlatarski zanat od svog oca Derviš Mehmeda.
Evlija je, dakle, bio visoko obrazovan, kurra hafiz. Bio je i izvrstan karija (učač Kur’ana), što je i bio povod njegovog dolaska na dvorsko sveučilšte. No, Evlijina radoznala priroda mu nikad nije dozvolila da se skrasi na jednom mjestu; Prihvati se neke činovničke ili alimske pozicije i izgradi karijeru ili se pak upusti u detaljnije izučavanje nauka, tako da je već 1630. godine preduzeo prva putovanja – tada počinje da piše svoj Putopis, a od 1640. godine nalazimo ga skoro stalno u pokretu. Smrt ga je zatekla u Kairu 1682 ili 1685. godine, gdje se bio skrasio zadnjih godina svoga života, kompletirajući rukopis svoga putopisa koga je nazvao Sejahatnama.
Govorio je turski, arapski i perzijski jezik, a postoje indicije da je posjedovao pasivno znanje još nekoliko jezika. Volio je slobodan i nezavisan život, što ga je spriječilo da se skući i osnuje porodicu. Imao je izvrstan osjećaj za lijepo; Pa ne treba da čudi da je bio izvrstan kaligraf i crtač. Volio je pravdu, a mrzio nepravdu, te je imao običaj da sa ironijom i satirom izvrće poroke tadašnjeg osmanskog društva, koje je već pokazivalo elemente raspada. Poznavao je dosta uglednih i visokopozicioniranih ljudi svoga doba, među kojima i brojne Bošnjake (npr. Ibrahim-pašu Počiteljca), što mu je omogućilo da kao dio svite dotičnih osoba dosta proputuje, bude svjedok važnih historijskih događaja; pa čak i ratuje na strani osmanlijske u Vlaškoj, Moldaviji, Ukrajini; Poljskoj, Rusiji, Kavkazu, Iraku; Perziji. Tako u ratovima u Ugarskoj, Bosanskom ejaletu (osmanskoj Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, Bosni, Hercegovini, Sandžaku), Kritu, Erdelju nalazimo ga zajedno sa bosanskim jedinicama. Treba spomenuti da se Evlija, pored službeničkih dužnosti, kao što su dužnosti mujezina i imama (kao kod Bošnjaka Silahdar Murteza-paše), nadzornika pokrivača (kisve) Kabe u Kairu (kao kod Bošnjaka Ibrahim-paše Počiteljca), glasnika (isto kod Bošnjaka Ibrahim-paše Počiteljca), poslanika (kao kod Bošnjaka Mehmed Suhrab-paše u Dubrovniku), vojnika (kao kod Bošnjaka Jusuf-paše Maškovića), sektrera i pouzdanika (kao kod Melek Ahmed-paše), bavio i trgovinom.
Proučavanje Evlije Čelebije i njegovog Putopisa u svijetu i kod nas
Malo je poznato da je Evlija ubrzo nakon svoje smrti bio zaboravljen, što i ne treba da čudi, s obzirom na sveopći raspad osmanskog društva. Takvo je stanje potrajalo sve do 1804. godine kada je Evliju ponovo “pronašao” već spomenuti Joseph von Hammer (1774-1856), tačnije pronašao prva četiri toma Putopisa. Isti je objavio prve dijelove iz Putopisa 1815. godine, a zatim i izdao skraćeni prijevod prva dva toma: prvi tom 1834. godine, odnosno 1848. godine, a drugi 1850. godine (Joseph von Hammer, Narrative of Travels in Europe, Asia and Africa in The seventeenth Century by Evliya Efendi, Oriental Translation Fund for Great Britain and Ireland, London, sv. 1 u dva dijela 1834, 1848, sv. 2, 1850). Od tada, intezivira se pročavanje života i djela Evlije Čelebije, pogotovo nakon izlaska svih deset svezaka Sejahatname na originalnom osmanskom turskom jezikom (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Ikdam, Istanbul, 1896-1900, sv. 1-6, Türk tarih encümeni kurumu, Istanbul, 1928, sv. 7-8, Ma’arif Vekaleti, Istanbul, 1935, sv. 9, 1938, sv. 10.), koje inače izlaze u dosta velikom vremenskom razmaku (1896-1938) i prilično amaterski obrađeno. To prvo izdanje Sejahtname poznato je pod imenom “istanbulska štampa”.
Iza ovog prvog izdanja Sejahtname, odnosno nakon izdavanja istanbulske štampe, usljedile su brojne edicije na turskom jeziku. Međutim, pošto su sva ta izdanja bazirana na istanbulskoj štampi, a ne direktno na rukopisima Sejahtname, u naučnim krugovima se ne smatraju kao prava izdanja, već verzije prvog izdanja, odnosno verzije istanbulske štampe. U najpopularnije inačice spadaju:
– Reşat Ekrem Koçu, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, S. Lütfi Kitabevi, Istanbul, 1943-1951.
Zuhuri Danışman, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Zuhuri Danışman Yayınevi, Istanbul, 1969-1971.
– Nihal Atsız, Evliya Çelebi Seyahatnamesinden Seçmeler, Basım Tarihi, Istanbul, 1971-1972, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1991.
– Tevfik Temelkuran-Necati Aktaş-Mümin Çevik, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Üçdal Neşriyat, Istanbul, 1978-1986.
– Refik Durbaş, Yedi İklim Dört Bucak, Arkadaş Kitaplar, Istanbul, 1977, Şakaname, Miliyyet Yayınları, Istanbul, 1983.
– Ismet Parmaksızoğlu, Seyahatname-Evliya Çelebi, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Istanbul, 1982-1984.
– Fahit İz–Gönül Alpay Tekin-Sinasi Tekin, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Harvard Üniversitesi Basımevi, Cambridge in Massachusetts, 1989.
Do danas, dijelovi Sejahatname su prevođeni na skoro dvadeset jezika, a broj radova koji se bave Evlijom Čelebijom i njegovom Sejahatnamom prelazi 700 (Dankoff- Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography). Dočim, i povrh svega toga, ni do dan-danas nemamo ni jedan prijevod cijele Sejahatname sa osmanskog turskog jezika na neki strani jezik.
Treba napomenuti da, uprkos svjetskoj slavi, ni do dan danas ne postoji biografska studija koja se podrobno bavima detaljima Evlijinog života, te mjestu Evlijinog života i djela u širem kontekstu osmanske historije. Doduše, postoje studije koje predstavljaju značajan doprinost na tom polju, kao što je klasičan pregled Evlijinog života i djela iz pera Baysuna (1947), te neke studije novijeg datuma, kao što su studije sljedećih pisaca: İlgürela (1995), Dankoffa (2002) , Kreisera (2005), Tezcana (2009). Veliki pomak na polju izučavanja Evlijine biografije predstavlja monografija Dankoffa (Robert Dankoff, Ottoman Mentality.The World of Evliya Çelebi, Brill, Leiden-Boston, 2006), koja, iako se prvenstveno bavi proučavanjem Evlijinog mentaliteta i pogleda na svijet, ipak ima i biografski karakter, te time predstavlja prvu Evlijinu biografiju u formi knjige. Treba spomenuti da je Dankoff, u saradnji sa Kreiserom, dao i najbolji prikaz bibliografije o Evliji Čelebiji (Materialien zu Evliya Çelebi II (uključuje: A Guide to the Seyahat-name of Evliya Çelebi and Bibliographie raisonnée, Brill, Leiden, 1992). S obzirom da je djelo napisamo prije dvadesetak godina, a da je broj bibliografskih jedinica koje se godišnje objavljuju o Evliji ogroman, autor je pristupio ažuriranju, tako da smo 2013. godine imali treće izdanje ove bibliografije o Evliji – ovaj put iz pera Dankoffa i Tezcana na stranici Univerziteta Bilken u Ankari (Roberta Dankoff-Semih Tezcan, An Evliya Çelebi Bibliography, www.bilkent.edu.tr/~ tebsite/evliya.pdf, 16.11.2013, 20:45).
Znanstveniji i ozbiljniji pristup Evliji Čelebiji u posljednjih 25 godina doveo je i do drugog izdanja Sejahatname. Ovo izdanje je publicirano u poznatoj turskoj izdavačkoj kući YKY (Yapı Kredi Yayınları), u periodu od 1996. do 2007. godine (Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Yapı Kredi Yayınları, Beyoğlu, İstanbul, 1996, sv. 1, 1999, sv. 2-3, 2001, sv. 4-5, 2002, sv. 6, 2003, sv. 7-8, 2005, sv. 9, 2007, sv. 10). Štampano je latiničnim pismom (prvo izdanje je štampano arapskim pismom), te predstavlja, za razliku od prvog izdanja, pravi naučni projekat na kome su radili sljedeći osmanisti: Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Zekerija Kuršun (Zekeriya Kurşun), Judžel Daglija (Yücel Dağli), Ibrahim Sezgin (Sezgın). Nedugo nakon izlaska drugog izdanja Putopisa, u razdoblju od 2009. do 2011. godine, objavljen je i prijevod (obrada) Putopisa na moderni turski jezik. Prevoditelji su bili Sejit Alija Kahraman i Judžel Daglija. Spomenuta izdavačka kuća zaslužna je i za izlazak više prijevoda na turski jezik djela Roberta Dankoffa koje se bave životom i djelom Evlije Čelebije.
S obizrom da se 2011. godine navršilo 400 godina od rođenja Evlije Čelebije, cijela ta godina je protekla raznim manifestacijama priređenim u njegovu čast, kako u svijetu, tako i u Turskoj. Dodatni podstrek svim tim događanjima bila je činjenica da je Evropsko vijeće proglasilo Evliju “jednom od 20 osoba koje čovječanstvu u XXI stoljeću pokazuju put, te da je UNESCO 2011. godinu proglasio godinom Evlije Čelebije. Kruna svih tih dešavanja 2011. godine bio je naučni simpozijum pod imenom “Međunarodni simpozijum o Evliji Čelebiji i njegovoj Sejahatnami povodom 400. godišnjice njegovog rođenja”, koji je održan u Istanbulu, Bursi i Kutahiji od 25. do 29. septembra u organizaciji Turskog lingivističkog društva (Türk Dıl Kurumu). Ovaj naučni skup koji je okupio 60-ak naučnika iz cijelog svijeta, pored odavanja priznanja Evliji za njegov Putopis, predstavlja veliki napredak u daljem studioznijem proučavanju Sejahtname (Vidi o simpozijumu: Marta Andrić, Simpozij o Evliji Čelebiji, Scrinia slavonica, 12/2012, str. 377-380).
Evlijina Sejahtnama nije prošla neopaženo ni u našim znanstvenim krugovima. Stoga, nije trebalo dugo da prođe od izlaska prvih šestih svezaka Sejahatname (1896-1900), a da se i naši domaći pisci zainteresuju za Evlijin Putopis, poglavito za ona poglavlja koja opisuju naše prostore. Tako je Pavo Jazvo već 1902. godine preveo nekoliko odlomaka iz petog sveska koji se odnose na Hrvatsku i objavio ih u mostarskom tjedniku Osvit (Stjepan Al Jablanović Evlija Čelebi, Osvit, 5/1902, br. 66-70, 74-80, 82, 83, 85-87). Potom Dimitrije Čohadžić u Spomeniku Srpske akademije nauka objavljuje prijevod jednog dijela Evlijinih putovanja po našim zemljama (Dimitrije S. Čohadžić, Putopis Evlije Čelebije o srpskim zemljama u XVII veku, Spomenik SAN-a, 42/1905, str. 1-34), tj. putovanje od Edirna do Beograda, od Beograda do Sarajeva, od Banja Luke do Skoplja i od Novog Brda do Smedereva. Onda dolazi i prvi prijevod nekog Bošnjaka, pošto Sejfuddin Kemura u Glasniku Zemaljskog muzeja 1908. godine objavljuje prijevod svih onih poglavlja Evlijine Sejahatname koji se odnose na opis Bosne i Hercegovine (Sejfuddin Kemura, Iz Sejahtname Evlije Čelebije, Glasnik Zemaljskog muzeja u BiH, 20/1908, knj. 2, str. 183-202, knj. 3, str. 289-342). Isti autor je kasnije (1916) u svojoj zbirci turskih izvora za istoriju Prvog srpskog ustanak donio u skraćenom prijevodu Evlijine opise nekih mjesta Bosne, ali i Srbije (Višegrad, Rudo, Novi Pazar, Čajniče, Pljevlja, Foča, Prijepolje, Užice, Beograd, Avala) (Ibid., Prvi srpski ustanak pod Karađorđem od godine 1219/1804 do godine 1279/1862, Sarajevo, 1916, str. 167, 177, 181, 185, 186, 207, 208, 341, 366, 397). Nažalost, gore spomenuti prijevodi, i pored toga što su prijevodi sa originala, ne zadovoljavaju stručne kriterije, pošto nisu opskrbljeni potrebnim komentarima i napomenama.
