Piše: Saud Grabčanović
Nastanak janjičara. Devširma, adžami-oglan i vojno ustrojstvo
Ovo je zapis hrvatskog hroničara fra Dominika Matijaševića, franjevca iz Iloka, o sakupljanju janjičara u Slavoniji iz 16.stoljeća : “Mnogi su očevi s nadom gledali za svojim sinovima koji su se vjerojatno spasili smrti od gladi i bijede, a za najveći dio pučanstva Otomanskog carstva to je bio jedini način da im se djeca školuju, posebno za muslimane. Ipak, većinu dječaka činili su mladi kršćani- sultanovi robovi”.
Ovo su rezultati istraživanja čuvenog Grčkog istoričara. Grci su narod koji posebno mrzi Turke pa je ovaj objektivni zaklučak grčkog istoričara veliko iznenađenje. Prema istraživanju grčkog historičara Dimitrija Kitsikisa objavljenoj u knjizi Türk Yunan İmparatorluğu (Tursko-grčko carstvo) mnoge kršćanske familije dobrovoljno su davale svoju djecu za janjičare, jer im je nakon toga bio omogućen ulaz u osmansko visoko društvo.
Mislim da nakon prezentiranja samo ova dva istorijska dokumenta, sve navedene bajke o «otimanju srpske dece od ucveljenih majki od strane zlih Turaka » padaju u vodu i obične su laži i izmišljotine ostrašćenih nacionalista, ksenofoba i bolesnih umova!
Regrutacija novih Janjičara , devširm pogrešno zvani i «danak u krvi» ima svoje uporište u istoriji srednjeg vijeka. Plaćenička vojska, sačinjena od dječaka i robova, izum je Istočno-rimskog carstva- Bizanta. Bizant je u 11. vijeku imao slične vojne jedinice. Bizantinci su u te vojne jedinice uzimali svakog petog dječaka sa područja Balkana pod njihovom upravom. U egipatskom sultanatu su u 12. vijeku uzimali mlade robove s Krima i iz centralne Azije i odgajali ih u ratničku kastu mameluka. Oni su se kasnije oteli kontroli i zavladali cijelim Egiptom. Mislim da su prvi osmanski sultani koji su stvorili janjičare kopirali ovaj «recept» od Bizanta i Egipta. Osmansko carstvo koje je tek nastajalo bilo je u njihovoj neposrednoj blizini.
Vojska Osmanskog carstva, nastanak i organizacija
Prvobitna osmanska država je bila jako dobro organizovana i strogo centralizovana sa jakim birokratskim aparatom. Imala je izvršnu i zakonodavnu vlast, dobro organizovanu i strogo centralizovanu, a sve konce u državi vukao je lično sultan sa svojim vezirima, koji su činili tzv «sultanov divan» – to je, praktično, bila vlada carstva, na čijem je čelu stajao Veliki vezir odabran od samog sultana, koji je bio tadašnji predsjednik vlade. Ovlasti divana i Velikog vezira je davao sam sultan i on ih je strogo kontrolisao. Osmansko carstvo je imalo za ona vremena, kada došlo na ove prostore, veoma jaku, dobro organizovanu, dobro obučenu i naoružanu vojsku. Osmanska je armija toga vremena imala dvije komponente. Prva i najbrojnija komponenta je bila narodna vojska ili bašibozuk, koja se mobilisala isključivo od muslimana, i to samo u slučaju rata ili ratne opasnosti. Toj obavezi učešća u ratu morao se odazvati svaki normalan, zdrav i punoljetan stanovnik carstva muslimanske vjere, pod prijetnjom smrtne kazne za neodazivanje na sultanov poziv za mobilizaciju. Svi ratovi Osmanlija vođeni su kao «džihad» – vjeski rat protiv nevjernika, za odbranu i širenje islama i Osmanskog carstva. Kršćani koji su bili stanovnici carstva nisu pozivani u osmansku vojsku i nisu bili obavezni učestvovati u ratnim operacijama i borbama. U osmansku vojsku su uzimani i kršćani, dobrovoljci, i to samo kao pripadnici pomoćnih i pozadinskih trupa, nešto kao civilna zaštita. Oni su služili kao pekari, kirajdžije, martolozi, šajkaši, a, kako smo rekli, pretežno su se dobrovoljno priključivali turskoj vojsci. Pored ovih kršćana, aktivno su u ratovima na turskoj strani učestvovale i kršćanske vojske onih kršćanskih država koje su u tom trenutku bile vazali Osmanskog carstva. Ove su vazalne armije znale odigrati veoma značajnu ulogu u ratovima koje su Osmanlije vodile u Evropi. Ovdje ću navesti jedan primjer iz osmanske istorije kada su Turci uz pomoć Srba pobijedili u ratu. Bila je to bitka koja se vodila 28. septembra 1396. godine kod grada Nikopolja u sjevernoj Bugarskoj između kršćanske koalicije –krstaša, pod vodstvom ugarskog kralja Žigmunda Luksemburškog, i Ivana, sina Filipa Hrabrog iz Burgundije, te Osmanlija, koje je predvodio sultan Bajazit I . Kršćansku koaliciju, koja je imala namjeru osloboditi Carigrad od osmanskoga pritiska, sačinjavale su ugarska, hrvatska, francuska, njemačka, engleska i poljska vojska. Poraz kršćanske vojske kod Nikopolja bio je sudbonosan za srednju Evropu i cijelo kršćanstvo. Na početku bitke kralj Žigmund je ušao s jezgrom križarske vojske u borbu. Bolje organizovana kršćanska vojska je bila pred pobjedom, ali u toku odlučne borbe Turcima je u pomoć pritekao njihov vazal, srpski knez i despot Stefan Lazarević sa 5.000 srpskih konjanika. Stefan je inače bio i šurak sultana Bajazita I. Dolazak hrabrih srpskih boraca, koji su im došli u pomoć , dao je prevagu Turcima. Osmanlije su izvojevale istorijsku pobjedu nad krstašima kralja Žigmunda, zahvaljujući velikoj pomoći srpskih vazala . Veliki dio Žigmundove vojske bio je potučen i zarobljen, samo manji dio mogao je pobjeći na sjever i spasiti se. Krstaši su izgubili oko 12.000 vojnika.Oni koji su preživjeli odvedeni su u ropstvo.
Drugu komponentu Osmanske armije toga vremena činilisu plaćenici, dobro uvježbana, odlično naoružana i taktički obučena profesionalna vojska – janjičari. To je poslije legija Rimskog carstva bila na prostorima Evrope prva prava profesionalna vojska. Takvu profesionalnu vojsku, koja je cijele godine boravila u kasarnama i za svoje usluge primala platu, Evropa tog vremena nije poznavala. U Evropi je, doduše, bilo profesionalnih vojnika- vitezova, ali su oni manjim dijelom bili u profesionalnoj službi nekog velikaša ili kralja. Većina tih vitezova je platu primala samo u slučaju rata, a tada su mogli i dijeliti plijen i slobodno pljačkati – ako pobijede. Zato su ti vitezovi stalno mjenjali strane i išli sa ratišta na ratište i učestvovali u raznim bitkama širom Evrope. To su bili vitezovi lutalice. Moral tih plaćenih ubica je bio jako nizak, pa su znali napustiti bojno polje i ostaviti domaćina na cjedilu u slučaju da su procijenili da protivnička strana ima više vojnika i veću šansu na uspjeh u ratu. Svaki od novih janjičara je bio pažljivo odabran između mnoštva dječaka koji su u okupiranim zemljama mobilisani u okviru devširme. Veliki gradovi, ostrva, priobalna područja, svi Jevreji, a u početku i Armeni, do 17.vijeka, te porodice s jednim djetetom, bili su oslobođeni te obaveze. Janjičari (turski: yeni çeri = novi vojnici) su bili pješadijske jedinice koje su, između ostalog, formirale tjelesnu i dvorsku počasnu gardu osmanskih sultana. Janjičari su, zapravo, bili prva profesionalna stajaća vojska nakon Rimskog carstva, podvrgnuta strogoj vojničkoj disciplini, koja je dobijala platu, a zatim i penziju u starosti, a nakon obuke mogli su se i ženiti i to od vremana sultana Sulejmana II . Sve to od njih je stvorilo jednu posebnu vojničku klasu, koja je vremenom toliko ojačala, da je postala sama sebi svrha. Janjičari su vremenom čak ušli u sukobe sa osmanskom dvorskom aristokratijom, oko temeljnih pitanja vjere i upravljanja carstvom. Postali su protivnici sultanskih reformi (posebno onih koje bi dovodile u pitanja njihova stečena prava) i na kraju su se toliko osilili da su svrgavali i postavljali sultane. Najinteligentniji kadeti- janjičari slani su na daljnje školovanje u Enderun Mektebi Nedir ( visoka vojna škola uz sultanovu palatu), a nakon završetka školovanja mogli su računati na najviše položaje u osmanskom društvu, pa čak i na mjesto Velikog vezira, koji je vladao carstvom u ime sultana. Prema zapisima hroničara Michaela Antonuccija, koji je bio savremenik janjičara, osmanski provincijski administratori dobijali su zadatak svake pete godine da prikupe nove buduće janjičare među kršćanskim i muslimanskim podanicima. Izabrani dječaci, koji bi uobičajeno imali između 10 do 12 godina ( ponekad i više) , uzimani su od roditelja i u prvo vrijeme davani su turskim familijama da nauče turski jezik i islamske običaje i vjeru. Potom su hrišćani sunećeni i primali su islam. Nakon toga slijedila je vojnička janjičarska obuka – adžami oglan (turski: acemi oğlan) po kasarnama Istanbula, u kojima su nadzirani svih 24 sati na dan i tu su oni podvrgavani strogoj disciplini. Zavrijeme školovanja nisu smjeli puštati bradu, baviti se ičim drugim osim vojničkim vještinama, niti se ženiti , a kad bi napunili 20 godina raspoređivani su u janjičarske vojne jedinice ili na dvor.
Janjičari su bili vrlo disciplinirani (to je bila prava rjetkost u ranom srednjem vijeku kod vojnika). Sultan je bio vrhovni zapovjednik janjičara, a njihovim jedinicama je stvarno komandovao janjičarski aga koga je postavljao sultan. Sam sultan im je lično isplaćivao plate obučen kao janjičar. Kada i kao su nastali janjičari- o tome postoje dvije verzije. Prva je : osnivanje vojske janjičara se tradicionalno pripisuje drugom po redu sultanu Orhanu (oko 1285 – 1359), koji je bio sin prvog sultana i utemeljitelja dinastije Osmana I. Druga verzija je : savremeni istraživači osmanske istorije, poput Patricka Kinrossa, osnivanje janjičarske vojske stavljaju u nešto kasnije vrijeme, oko 1365. godine, i pripisuju to njegovom sinu, sultanu Muratu I . Janjičari su bili prva osmanska stalna vojna formacija, zamjena za dotadašnju plemensku dobrovoljačku vojsku –gazi, čiji su moral i lojalnost često bili upitni. Osmanski Turci nisu imali rezervi prema toj “robovskoj (podaničkoj) vojsci”, jer su dotad imali velikih iskustava sa regrutiranjem najamničkih i sličnih edinica, u kojima su jednu trećinu sačinjavala djeca muslimana. Prve janjičarske jedinice bile su sastavljene od ratnih zarobljenika i robova, kojima je sultan davao pravo na ratni plijen (u omjeru 1 :5) umjesto plaćanja. Nakon 1380. Godine, janjičarske jedinice popunjavale su se kroz feudalni sistem devširma u kojem su se obaveze prema vladaru morale plaćati i služenjem u vojsci. Isprva su prikupljana sva kršćanska djeca, bez obzira na porijeklo, a kasnije su Turci preferirali balkansku djecu. Ti su dječaci dobijali ime „adzemi ogalanlar” (tj. strani dječaci). Od sultana Murata I do sultana Murata IV vršena je mobilizacija kao devširma . Murat IV je devširmu ukinuo 1648. godine. Od vremena sultana Selima II i janjičarski sinovi su mogli postati janjičari. Selim II je bio sin sultana Sulejmana Zakonodavca ili Veličanstvenog. Sultan Selim je volio piti vino i zbog toga je imao nadimak Mest–Pijanica. Vladao je od 28. maja 1524. do 12. decembra 1574..godine. Od sultana Murata III. (1574g.-1595g) , Selimovog sina, i muslimani su mogli dati svoju djecu u janjičare. Janjičari su bili i straža : kapıkulları (turski: singular kapıkulu), “sluge kod vrata” – “tjelesna straža Visoke Porte”. Položaj janjičara u carstvu je bio čudan : oni nisu bili potpuno slobodni ljudi, ali nisu bili ni robovi (turski: köle).
