Piše: Saud Grabčanović
Tarikati i derviški redovi
Pojam tarikat predstavlja plan i program, te metod i režim nekog sufijskog reda. Prema učenjacima sunitskog islama postoji trinaest glavnih derviških tarikatskih redova. Postoje islamski učenjaci iz drugih dviju skupina islama (šiiti i hadžirije) koji tvrde da ih na svijetu ima puno više! Zapravo, tarikata, kao derviških propisa, ima ukupno četrnaest. Derviški su redovi u svom krajnjem cilju jedinstveni, ali se razlikuju u praktičnoj primjeni svojih tarikatskih propisa. Često se uz pojam tarikat veže i izraz «allija», što predstavlja duhovno uzdignuće uz muršidovu (potpuni šejh) poruku. U našoj literaturi, kao i u literaturi orijentalista, najčešće se koristi naziv sufija za ljude privučene tesavvufskim naukom. Kod nas u Bosni koriste se termini “derviš” i “mutesavvif”, množina “derviši” i “mutesavvifuni”. Pod sufijom se podrazumijeva onaj čovjek koji je samo teoretski proučava sufizam. U tom slučaju, osoba koja je pristupila nekome derviškome redu i tarikatu može biti “derviš”. “Mutesavvif” je osoba koja je pristupila nekome derviškome redu, a pored toga i naučno proučava tesavvuf. Proučavanjem tesavvufske literature i družeći se sa dervišima čućemo i za pojam “melamija”, ili “melamet”. Derviški red melamija ima dvostuko značenje. Prvo poimanje ovoga izraza je : razumijevanje stanja melameta i razumijevanje pojma kao naziva derviškoga reda. Ovaj termin, u stvari, označava stanje osobe u tasvufu -“melâmije”. “Melamija” je, najjednostavnije rečeno, osoba u posebnome hâlu (stanju) . To ga prisiljava na skrivanje svoga trenutnog stanja pred drugima. Melâmija će, ako posti ramazan, svoj post prekinuti ako postoji opasnost da bude prepoznat kao postač. Ako derviš pređe u drugi krug duhovnoga uzašća (tavr) , s nekoga od sedam mekama toga drugoga tavra dolaze bitno drugačiji hâlovi koji, posmatrano sa strane, osobu nukaju na skrivanje nekih drugih plemenitih osobina, a, konkretno, da mogućnost dobrovoljnoga posta ne biva skrivana “po svaku cijenu”. Ukoliko neko iz drugoga tavra dođe u goste dervišu, a taj domaćin posti, derviš neće prekidati post, jer više “ne osjeća” da treba pošto-poto skriti taj dobrovoljni ibadet (robovanje dragome Bogu). Dobar primjer za ovo možemo pronaći u (kod nas sa njemačkoga jezika prevedenome) djelu imama Kušejrija “Slijed postupaka” (Tertībus-sulūk). Prevodilac na njemački jezik Fritz Meier u pogovoru prijevodu izuzetno mudro zapaža da imam Kušejri nudi “različito” ponašanje u slučaju da osoba koja posti bude dovedena u priliku da svoj dobrovoljni post otkrije drugoj osobi. Imam Kušejri jedno ponašanje nudi u ovome djelu, a suprotno u svome drugome djelu “Risāla Kušejrijja”. Upravo je riječ o različitome tavru s kojega je imam Kušejri govorio. U praktičnome smislu, već spomenuti tekst “Derviški red melamija” tretira praktični razvoj stanja melameta.Treće, što je veoma bitno navesti, jeste postojanje i trećega pojma koji se govotovo redovito javlja u razgovoru o tesavvufu (sufizmu). To je pojam “kalenderija”.Ako uzmemo da je “derviš” opšti pojam kojim se opisuju osobe koje žive tesavvuf, onda bismo mogli jednim krajnjim derviškim krilom nazvati “melamije”, a drugim “kalenderije”. “Melamije” i “kalenderije” dva su krajnja stanja “derviša”, oba različita od uobičajenoga, ali, u granicama tarikata, oba pozitivna, dakle, ni u kome slučaju ekstremna. Treba naglasiti da postoje takozvana stanja “melâmeta” i “kalenderata” koja izlaze iz okvira šerijata, budući da su oba stanja poprimila i svoje praktične oblike – oformljenje zasebnih derviških redova, melamijskoga i kalenderijskoga. Naravno, ti slučajevi ne mogu biti nazvani tesavvufskim. Kako praksa svake ideje, tako i prakse “melameta” i “kalenderata” imaju, pored legalnih, i svoje nedozvoljene oblike. Za razliku od stanja “melameta”, hal “kalenderata” nagoni čovjeka na potpuno drugačije postupke – namjesto da, na primjer, krije svoj dobrovoljni post, “kalenderija” će nastojati ostaviti kod drugoga utisak da ne posti čak ni obavezni post, želeći time kod sebe, ali i kod drugoga, propitati svjesnost pokoravanja propisu ili poštivanja zabrane, odnosno propitati razumijevanje konkretnoga propisa. Ovim načinom čovjek se, koliko je to insanu moguće, približava razumijevanju same bīti Zakona. Nastanak kalenderijskog derviškoga reda veže se za Muhammeda ibn Jūnusa es-Sāvedžīja (umro 1232. godine). Pred najezdom Mongola napušta Sāvu i odlazi u Damask. Pored Damaska, kalenderijske tekije podignute su i na zapadu Indije, te u Perziji. Vremenom su kalenderije usvojili i naročito odijevanje, izbrijavanje glave i brade a puštanje brkova, bušenje kože na rukama i ušima i stavljanje metalnih halki. Iz ovoga razloga narod često kalenderije miješa sa bektašijama i alevijama. Konačno, Muhammed ibn Junus Dželaluddin es-Sâvidžî duhovno će preporoditi Kutbuddina Hajdara, osnivača reda hajdarija. Ovaj red bio je poznat po tome što su, naročito muškarci, prvo probijali dijelove tijela, a potom nosili metalne halke na njima: na rukama, vratovima i ušima. Cilj ovoga je bio da ih se odvrati od spolnog općenja . Ovaj red proširio se po Iranu, Siriji, Anadoliji i Indiji.
TARIKATI :
1) Kaderijski
2) Rufâijski
3) Bedevijski
4) Dusûkijski
5) Šâzilijski
6) Džibâvijski ili sadijski
7) Mevlevijski
8) Mektašijski ( njegov se razvoj veže za razvoj i pad janičarskih odreda Osmanlijske carevine
9) Nakšibendijski
10) Katimûnîjski
11) Sunbûlijski (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)
12) Tarikat hazreti Ibrâhîma Kulšuna
13) Tarikat hazreti hadži Bajrama Ankarevîja (bajrâmije, melâmijski kol)
14) Džilvetijski (ogranak halvetijskoga derviškoga reda)
- DERVIŠKI REDOVI :
1)-Bektašijski derviški red-bektašije Osnivač reda : hazreti pīr hadži-Bektaš Veli. Najpoznatiji bosanski bektašija : Gazi Murad baba Najpoznatija Bektašijska tekija u BiH : Tekija na vrelu Bune u Blagaju ( bila prvobitno). ( napomena: Ovaj se derviški red smatra heterodoksnim-panislamskim, a po nekima i šiitskim).
2) Kaderijski derviški red –kaderije ili kadirije. Osnivač reda : hazreti pīr Abdul Kādir Gejlānī (Gīlānī, Džejlānī, Džīlānī, Džīlī, umro 1166. godine . : Poznati kaderija : Hazreti Ismāīl Rūmī. . Najpoznatiji bosanski kaderija : Hasan Kaimi-baba (Kaimija ) Najpoznatija kaderijska tekija u BiH : hadži Sinanova (Silahdar Mustafa-pašina).
3) Jesavijski derviški red –jesâvije(jesevije). Osnivač reda : hazreti pīr Ahmed ibn Ibrāhīm ibn –Alī Jesāwī (umro 1166. godine). Poznati Jesavija : hazreti Ašik Junus (Junus Emre)
4) Rufaijski derviški red –rufâije (rifâije) Osnivač reda : hazreti pīr Ahmed Rufā‘ī (Rifā‘ī) (umro 1182. godine ) Poznati Rufaija : Sa‘duddin el-Džibāvi (kol sahibija sadijskoga ili džibavijskoga ogranka rufaija). Najpoznatiji bosanski rufaija : šejh Mustafa Karkin. Najpoznatija rufaijska tekija u BiH : medžlis-i zikr džamija Golobrdica (džamija Mimar Sinan).
5) Čištijski derviški red –čištije . Osnivač reda : hazreti pīr Mu‘īnuddīn Čištī (rođen 1142. godine. Poznati čištija : Nizāmuddīn Evlijā’ i Nāsiruddīn Čirāgī Dihlī.
6) Bedevijski derviški red –bedevije. Osnivač reda : hazreti pīr Ahmed Bedevī (umro 1199. godine) Poznati čištija : Ismāīl el-Enbāb.
7) Kubravijski derviški red –kubrâvije. Osnivač reda : hazreti pīr Nedžmuddīn Kubrā (umro 1221. godine) Poznati kubravija : Medžduddīn Bagdādī i Ferīduddīn ‘Attār.
8) Suhraverdijski derviški red –suhraverdije. Osnivač reda : hazreti pīr Dijā’uddīn Ebun–Nedžīb es–Suhraverdī (umro 1168. godine) Poznati suhraverdija : Abdurrezzāk el-Kāšāni (el-Qāšānī).
9) Mevlevijski derviški red –mevlevije. Osnivač reda : hazreti pīr Dželāluddīn Rūmī –hazreti Mevlana (umro1273. godine). Poznati mevlevija: Sultān Veled. Najpoznatije bosanske mevlevije : Ishak-beg Ishaković, Fadil-paša Šerifović, reisul-ulema Džemaluddin Čaušević. Najpoznatija mevlevijska tekija u BiH : Bentbašan u Sarajevu.
10) Šazilijski derviški red –šâzilije. Osnivač reda : hazreti pīr Ebū Ĥasan eš-Šāzilī (umro 1276. godine). Poznate šazlije : Ebul ‘Abbās Ahmed el-Mūrsī, Abdul-Vehhāb eš-Ša‘rānī, rektor el-Azhera dr. Abdul Halīm Mahmūd.
11) Desukijski derviški red – desûkije. Osnivač reda : hazreti pīr Ibrāhīm ibn Ebil–Medžd ed–Desūkī (ed–Dusūkī) (umro 1288. godine). Poznati desukija : Ahmed ibn ‘Usmān eš-Šernūbī.
12) Halvetijski derviški red – halvetije. Osnivač reda : hazreti pīr Muhammed el–Halvetī el–Hvārizmī (umro 1350. godine). Poznati halvetija : Sunbul Sinān Jūsuf (kol sahibija sunbulijskoga ogranka halvetija). Najpoznatiji bosanski halvetija : Gazi Husrev-beg, Korkuti. Najpoznatija halvetijska tekija u BiH : Gazi Husrev-begov hanikah u Sarajevu.
13) Nakšibendijski derviški red nakšibendije. Osnivač reda : hazreti pīr Behā’uddīn Nakšibend (umro 1389. godine). Poznati nakšibendija : Džāmī . Najpoznatije nakšibendije : Ajni-dede, Šemsi-dede, Skender-paša Jurišić, Sirri-baba. Najpoznatija halvetijska tekija u BiH : Gaziler (današnji Higijenski zavod), Skenderija, Jedileri sve u Srajevu.
DERVIŠKI REDOVI IZVAN SUNITSKOG I ŠIITSKOG ISLAMA
- Kalenderijski derviški red.
Osnivač reda : hazreti pir Muhammed ibn Junus Dželaluddin es-Sāvedžī ( umro u Damasku 1213 godine ).
- Hajdarijski derviški red.
Osnivač reda : hazreti pir Kutbuddin Hajdar.
DERVIŠKI REDOVI KOJI SU ZABRANJENI U OSMANSKOM CARSTVU
- Bajramije, derviški red.
Osnivač reda: hazreti pir Hadži Bajram-Veli iz Ankare (umro 1430).
- Hamzevije, derviški red.
Osnivač reda: hazreti pir Hamza Orlović, Bali Bošnjak iz gornje Tuzle (pogubljen 6. juna 1573. godine u Istanbulu).
- Šeihije, derviški red.
- Hadža-himatije, derviški red.
( Nastaviće se)
