Piše : Saud Grabčanović
Obnova državnosti Bosne kao marionetske tvorevine
Bosanska kraljevina je imala važan položaj jer je s juga štitila Ugarsku, a isto tako i Hrvatsku i Dalmaciju. Zauzimanje Kraljevine Bosne od strane Turaka dovelo je ove zemlje u nezavidan položaj. Turci su im kucali na vrata. Mađari su pokušavali u više prilika, da preotmu Bosnu od Turaka. Ugri, na čijem je čelu u to vrijeme stajao njihov najveći kralj Matijaš Korvin, u jesen iste te 1463. godine preoteli su od Turaka sjevernu polovinu Bosne i njom su gospodarili 57 godina . Iskoristili su situaciju kada su Turci većinu svojih trupa u Bosni povukli na zimovanje u Rumeliju. U zaposjednutim gradovima-tvrđavama ostale su samo malobrojne posade, pa je Mađarima posao bio olakšan. Ugri su od teritorija koje su zauzeli u Bosni stvorili dvije banovine: Srebreničku i Jajačku . Svrha stvaranja ovih banovina je bila strategija kralja Matije da u Bosni stvori dobro utvrđenu tampon zonu za odbranu Ugarske od Turaka . Ugri su na zauzetim bosanskim tvrđavama ojačali zidine i zidali nove kule i objekte. Gradove su opremili novim modernijim topovima.
U cilju zadobijanja legitimiteta ove okupacije na zaposjednutoj teritoriji sjevernog dijela nekadašnjeg kraljevstva ugarski kralj Matijaš Korvin je tobože obnovio bosansku državu na čije je čelo za „bosanskog kralja“ , postavio svoju marionetu Mađara grofa Nikolu Iločkog (Újlaki Miklós) (1471—1477), koji je stolovao u gradu Srebreniku. On je bio marionetski kralj Bosne od 1471. Goine do smrti 1477. godine . Újlaki Miklós je uz to bio i ban Hrvatske, Slavonije i Mačve, prior vranski, vojvoda sedmogradski, palatin ugarski, doživotni knez grada Teočaka. Tu obnovljenu „kraljevinu Bosnu“, inače marionetsku državu , priznali su papa i većina evropskih kršćanskih vladara. Nikola Iločki je umro kao „bosanski kralj u izgnanstvu“ u Hrvatskoj 1477. godine . Naslijedio ga je sin Lovro Iločki ( Újlaki Lőrinc). Nikola Iločki – Újlaki Miklós je bio “protukralj Bosne” nakon kojega umire i ideja o Bosanskom kraljevstvu. Turci su na te ugarske teritorije u sjevernoj Bosni prodirali stalno. Srebrenička banovina je pala 1512, Beograd 1521. godine i najposlije je 1528. godine palo Jajce, dugo i uporno branjeno, a sa njim i cijela Jajačka banovina. Osmansko carstvo je postalo neosporni gospodar Balkana. U vrijeme dok su još postojale ove dvije ugarske banovine Osmanlije su, nasuprot ugarskom marionetskom „kralju Bosne“, postavile svog marionetskog „kralja Bosne“ : Matiju Šabančića-Kotromanića, sina pogubljenog bosanskog velikaša Radivoja Ostojića. On je kao dijete u doba Fatihovog osvajanja Bosne 1463. godine dopao turskog ropstva. Turci su ga u datom momentu iskoristili kao svog “džokera”. Gledano formalno- pravno, Matija je kao potomak iz vladarske kuće Kotromanića bio “legitimniji” kao vladar nego navedeni mađarski plemići prezimena Újlaki, koji sa Bosnom nisu imali nikakve veze! Žena „kralja“ Matije je bila Turkinja, muslimanka, što znači da je i on najvjerovatnije primio islam i da je imao drugo ime, ali je koristio ranije ime u političke svrhe. “Prijestolnica” tog marionetskog osmanskog „kralja Bosne“ je bila u gradu Tešnju. Teritorija kojom je on tada upravljao praktično se poklapala sa ranijim posjedima njegovog oca Radivoja. Prava i mogućnosti samoodlučivanja ovih nazovi- kraljeva Bosne su neupitno bila minorna i možemo slobodno reći da je u ovom periodu nekadašnja državnost slavne kraljevine Bosne bila skoro potpuno nestala ili se mjerila na kašičicu.
Bosanski pašaluk
Položaj Bosne u Osmanskom carstvu
Nakon pobjede u ratu i zauzimanja bosanskog kraljevstva, Osmansko carstvo je pokazalo veliki respekt prema Bošnjanima i Bosni. Bosansko se kraljevstvo našlo u granicama novog nadirućeg carstva i tada je imalo veliki značaj kao baza za osmanske aspiracije u daljnjim osvajanjima i širenju carstva ka centralnoj i zapadnoj Evropi. Pored toga, ove su teritorije imale i veliki značaj u odbrani carstva u slučaju iznenadne kontraofanzive ili krstaških ratova koji bi zapadne kršćanske zemlje mogle povesti protiv Osmanskog carstva. Bošnjaci su u ranijem periodu svoje državnosti bili nadaleko poznati kao dobri ratnici koji su veoma pouzdani i odani vladarskoj dinastiji. Zato je osmanski sultan odmah nakon osvajanja Bosne nastojao pridobiti Bošnjake za svoje osvajačke ciljeve. Najlakši način za pridobijanje Bošnjaka je bilo davanje zemljišnih posjeda kao nagrada, te izvjesnih prava i privilegija tom narodu. Osmanski sultani se takođe nisu željeli previše uplitati u svakodnevni život Bošnjaka. Ovo nam govori da je odnos turskih sultana prema Bosni već od samog početka osmanske vladavine bio veoma specifičan. Turski su sultani ovoj državi i narodu od samih početaka njihove vladavine dali poseban privilegovan položaj, što se ne može reći za ostale države koje su bile u sastavu carstva.
Od osvajanja do 1580. godine Bosna je bila u statusu Sandžaka, a od 1580. reorganizacijom osmanske uprave formalno je stekla status ejaleta ili, kako se to kod nas nazivalo – pašaluka. Bosanski je pašaluk obuhvaćao bivši sandžak u kojem je bilo i 29 kapetanija. Bosanski pašaluk osnovan je 1580. godine kao Bosanski ejalet od sedam sandžaka izdvajanjem : Bosanskog, Hercegovačkog, Kliškog, Pakračkog i Ličkog sandžaka iz Rumelijskog, te Zvorničkog i Požeškog iz Budimskog pašaluka.
Između osvajanja Bihaća 1592. i 1620. godine osnovan je Bihaćki sandžak od dijelova Bosanskog sandžaka i novoosnovanih teritorija Banske Hrvatske. Kapetanije su u to vrijeme imali ovi sandžaci : Požeški sandžak 2 kapetanije, Bosanski sandžak 7 kapetanija, Krčko-lički sandžak 7 kapetanija, Kliški sandžak 4 kapetanije, Hercegovački sandžak 4 kapetanije, Zvornički sandžak ih nije imao, Pakrački (cernički) sandžak-nije imao, Bišćanski sandžak 4 kapetanije. 1596. godine je Požeški sandžak pripojen Sigetvarskom ejaletu, a 1600. godine je teritorija Sigetvarskog ejaleta pripojena Kaniškom ejaletu i s tim i Požeški sandžak. Zbog nezadovoljstva vojske i posade u Požegi izbila je 1611. godine pobuna i zbog toga je Požeški sandžak bio opet vraćen u sastav Bosanskog ejaleta. Organizacija uprave osmanskih ejaleta-pašaluka bila je sljedeća: uz pašu je bilo Vijeće (divan). Vijeće su činili ovi službenici: povjerenik za finansije (haznadar), njegov zamjenik (ćehaja), upravitelj ejaletske uprave feudalnih imanja (timar defdetar), pašin sekretar (teskeredžija), čuvar pečata (muhurdar) i vrhovni sudija (kadija). Da malo bliže objasnimo značenje imena ejalet.
Ejalet je bio najveća administrativno – upravna jedinica u Osmanskom carstvu. Bosanski pašaluk je nazivan : Bosanski ejalet, Bosanski beglerbegluk ili kasnije Bosanski vilajet i bio je najzapadnija pokrajina Osmanskog carstva. Ejalet se dijelio na manje upravne jedinice koje su se zvale sandžaci, što bi, današnjim riječnikom rečeno, odgovaralo nazivima srez, kanton ili županija. Svaki ejalet-pašaluk se sastojao od više sandžaka ili liva. Posebne vojno-upravne jedinice u okviru sandžaka su bile kapetanije. One su obično formirane u pograničnim područjima u cilju efikasnije odbrane carstva i imale su specijalan status, a na čelu su im stajali vojni zapovjednici –kapetani ili ajani. Oni su uživali posebne privilegije, a imali su i posebne ovlasti na teritorijama kojima su komandovali. Kapetanije su postojale samo u Bosanskom pašaluku, dok ih u drugim dijelovima carstva pod tim imenom nije bilo. Stvaranjem kapetanija samo u Bosni sultani su nagradili Bošnjake i bošnjačko plemstvo koje je bilo veoma zaslužno za velika teritorijalna proširenja carstva u Evropi. Kapetanije su praktično bile vojne oblasti sa vlastitom samoupravom i posebnim pravima. Najmanja administrativno-pravna jedinica sandžaka se zvala kadiluk. To su bila mjesta u kojima su stolovale kadije, vjerske sudije koje su provodile zakone carstva koji su bili bazirani na islamskom učenju – šerijatskom zakonodavstvu, sultanskim kanunima i običajnom pravu strarosjedilaca. Granice tadašnjih kadiluka su se poklapale sa granicama nekadašnjih srednjovjekovnih župa u Bosni i Hercegovini. Bosanski Ejalet je bio pod upravom paše ili begler-bega, a kasnije bosanskog valije, vezira-namjesnika kojeg je imenovao lično sultan na tu funkciju. Bosanske paše ili veziri su bili carski službenici određeni od samog sultana i pretežno su bili stranci, najviše Turci, a bilo je i Tatara, Čerkeza, Kurda, zapadnjačkih poturčenjaka…
U istoriji Bosanskog ejaleta je tek jedan manji procenat paša i vezira imao bošnjačko porijeklo. Bosanski ejalet-pašaluk je u 16. i 17. vijeku uključivao cijelu današnju Bosnu i Hercegovinu, plus dijelove Bosne koji se danas nalaze u sastavu Hrvatske, Crne Gore i Srbije. Ovo su pretežno bile teritorije koje je osvojio i priključio srednjovjekovnoj bosanskoj državi kralj Tvrtko I, kao i jedan dio teritorija u Hrvatskoj : dio Krajine, dio Slavonije, istočnu Liku, unutrašnjost i veliki dio dalmatinske obale, koje su naknadno osvojile Osmanlije zajedno sa Bošnjacima i priključile ih tadašnjem Bosanskom ejaletu. Znači, Bosna je od početka imala poseban status koji je uživala skoro do samog kraja osmanske vladavine . Bosna je ostala jedinstvena, bez diobe njenog prvobitnog teritorija. Uz to je taj administrativni teritorij osmanske Bosne bio još i znatno uvećan. U isto su to vrijeme susjedne zemlje koje su Osmanlije osvojile bile rascjepkane na više ejaleta i sandžaka, izgubivši svoju raniju cjelovitost. Bosna je ostajala jedinstvena državna jedinica i zadržala je svoj puni teritorijalni integritet. Bošnjaci su kao narod i kao sljedbenici Osmanskog carstva bili jako privilegovani. Prvo sjedište Bosanskog ejaleta je bilo u Banjoj Luci, a 1639. godine preseljeno je u Sarajevo, zatim u Travnik 1697. godine i opet u Sarajevo 1850. godine.
Slijedi : Bosna poslije Karlovačkog mira
