Piše : Saud Grabčanović
U zemljama pod vlašću Osmanskog carstva, a tako i u Bosni, uspostavljeni su civilni zakoni utemeljeni na islamskom zakonodavstvu-šerijatu i sultanskim kanunima U te su zakone ubačeni i dijelovi običajnog prava iz pred- turskog perioda koji su bili u skladu sa šerijatom.Ti su zakoni provođeni na lokalnom nivou od strane kadija. Kadije su bili posebni islamski vjerski službenici koji su završili posebne vjerske škole u kojima se studiralo šerijatsko zakonodavstvo. Kadija je bio najvažniji administrator na lokalnom nivou, i oblast nad kojom je on administrirao zvala se kadiluk. Određeni broj kadiluka je činio sandžak, kojima je upravljano od strane vojske. Više sandžaka je činilo ejalet.
Međutim, u 17. stoljeću, usljed brojnih ratnih poraza u Evropi, površina Bosanskog pašaluka se jako smanjila. 1683. godine je izbio Veliki bečki ili turski rat koji je trajao 16 godina neprekidno. Taj pogubni rat u kojem su Osmanlije doživjele strašni i totalni poraz završen je Karlovačkim mirom 1699. godine. Karlovačkim mirom je Bosanski pašaluk izgubio svu Slavoniju (čitav Požeški i Pakrački sandžak) i Liku (čitav Lički sandžak), te velike dijelove Dalmacije (veći dio Kliškog i manji dio Hercegovačkog sandžaka). Tako da se smanjio broj sandžaka od osam na pet, a ukidanjem Bihaćkog sandžaka 1711. godine na četiri. . Nakon Mira u Karlovcima1699.g., pokrajina se je svela na samo četiri sandžaka i dvanaest kapetanija. U periodu do Požarevačkog mira, potpisanog 1718.god. u Bosanskom Ejaletu je stvoreno novih 28 kapetanija,većinom uzduž zapadne i sjeverne granice s Habsburškom Monarhijom pošto su se granice carstva približile Bosni. Nakon novog i izgubljenog rata a Požarevačkim mirom iz 1718. godine, Bosanski je pašaluk izgubio znatne dijelove Zvorničkog i Bosanskog sandžaka. Otpao je pojas zemljišta širok 6 do 10 km od ušća Drine u Savu i Unom do Novog, s tim i svu teritoriju zvorničkog sandžaka na desnoj, srbijanskoj strani Drine.
Kao kompenzacija je Bosanskom sandžaku tada priključen grad Užice sa okolinom iz ostatka smederevskog sandžaka. U hercegovačkom sandžaku Bosna je izgubila Imotski s Kotarom i grad Čačvinu, a dobila je nazad Gabelu. Dubrovačka republika koja je postala susjed rivalskoj Mletačkoj republici, dobrovoljno je ustupila Osmanskom Carstvu i s tim Bosanskom pašaluku Neum na sjeveru i Sutorinu na jugu ne želeći imati granicu sa najvećim protivnikom. Tako je Bosanski pašaluk zadržao dva izlaza na Jadransko more. Novim ratom u kojem je Osmansko carstvo izašlo kao pobjednik nad Austrijom i Beogradskim mirom iz 1739. godine carstvo je dobilo nazad sve što je bilo izgubilo mirom iz 1718. godine osim grada Furjana, dok se stanje u Hercegovini prem Mletačkoj republici nije promijenilo. Jedino teritorija na desnoj strani Drine nije više bila priključena zvorničkom već smederevskom sandžaku, ali je nakon sledećeg rata sa Austrijom Svištovskim mirom iz 1791. godine ponovo priključena zvorničkom sandžaku i time Bosanskom pašaluku. Grad Užice je vraćeno smederevskom sandžaku. 1756. ili 1757. godine Hercegovačkom sandžaku su priključeni kadiluci Podgorica i Crna Gora, koji su carskim fermanom izdvojeni iz Skadarskog sandžaka. Poslije Svištovskog mira 1791. godine je teritorija Bosanskog pašaluka opet smanjena zbog gubitka gradova Cetin, Lapac, Srb i pojasa zemljišta ispod Plješivice i Plitvičkih jezera. Negdje poslije 1790. godine iz Bosanskog sandžaka izdvojena je Novopazarska oblast i pretvorena u zaseban Novopazarski sandžak, po kojem i danas ova oblast svoje nosi ime a koja je podjeljena između Srbije i Crne gore.
Za vrijeme prvog srpskog ustanka (1804–1813) Bosanski pašaluk izgubio je nekoliko nahija Novopazarskog i Zvorničkog sandžaka, i to sav kadiluk Brvenik, dio kadiluka Starog vlaha, i podrinske nahije Jadar i Ptičar, Krupanj i Rađevinu, dakle, sve na desnoj strani Drine. Ti su predjeli ostali u sastavu Karađorđeve Srbije do konačnog sloma prvog srpskog ustanka 1813. godine, ali su 1833. godine definitivno priključeni knez-Miloševoj Srbiji. Godine 1817. ukinut je Novopazarski sandžak, 1826. Kliški sandžak, a 1832. i Zvornički sandžak. Njihova teritorija je priključena Bosanskom sandžaku, pa je tako pašaluk bio sveden na dva sandžaka bosanski i hercegovački. Kako su opet u ovo doba bosanske valije uz bosanski pašaluk redovno dobivali i Hercegovački sandžak kao arpaluk, to je već tada „de facto“ postojalo samo kao jedna jedinstvena jedinica. Kada je sultan Murad II. početkom 19. vijeka pokušao reformisati svoje carstvo u Bosni je došlo do veoma velikog otpora sultanovim reformama i oružane pobune . Te reforme su djelimično provedene tek poslije ugušenja pokreta za autonomiju Bosne (1831–1832). Da bi što više razbili snage Gradaščevićog otpora protiv sultana osmanska je vlast zadovoljila svoga tadašnjeg pristalicu Ali-pašu Rizvanbegović time što je hercegovački sandžak 1833. godine izdvojila iz Bosanskog pašaluka i pretvorila u poseban ejalet a sultan je za pašu Hercegovačkog pašaluka postavio Ali-pašu Rizvanbegovića. Kao posledica sultanovih reformi 1835. godine su ukinute kapetanije i njihovi vojni redovi, a provedena je i nova administrativna podjela Bosne i Hercegovine na muselimluke koji su odgovarali srezovima i teritorijalno se podudarali sa kadilucima. Na njihovo čelo došli su muselimi ili muteselimi, koje je postavljao i otpuštao valija po svojoj nadležnosti, a njihova vlast je bila ograničena na civilnu.
To stanje je trajalo sve do doba Omera-paše Latasa (1850–1852), kada je skršena posljednjih snaga bosanskih feudalaca (1851).Omer-paša je nakon toga izvršio temeljitu reorganizaciju političke uprave u Bosni i Hercegovini. On je izmijenio sve administrativne nazive iz klasičnog doba osmanlijskog feudalizma i zamijenio ih novim terminima. Bosanski i Hercegovački pašaluk bili su podijeljeni na kajmakamluke. Bosanski ejalet sada vilajet se je dijelio na šest kajmakamluka: sarajevski, travnički, banjalučki, bihaćki, zvornički i novopazarski, a Hercegovački ejalet na tri: mostarski, trebinjski i pljevaljski. Kajmakamluci su nazvani po imenima svojih sjedišta, a jedino su kajmakamluci zvornički i novopazarski dobili nazive po imenima starih istoimenih sandžaka, a ne po glavnim gradovima Sjenica (novopazarski) i Donja Tuzla (zvornički). Jula 1865. godine je donesena uredba velikog vezira Fuad-paše (1861–1866) o uređenju Bosanskog vilajeta, a provodio ju je Topal Šerif Osman-paša (1861–1869). Na čelu novog vilajeta se je nalazio valija ili valipaša kojega je imenovala Visoka porta, ali on više nije mogao samovoljno upravljati pašalukom kao raniji veziri. Prava i dužnosti valije bila su taksativno utvrđena vilajetskom uredbom. Otada je postajalo Vilajetsko vijeće, čije zastupnike je biralo građanstvo, ali je izborno pravo bilo ograničeno vrlo visokim cenzusom, tako da je čitava provincija mogla da izabere svega 28 poslanika koje su se sastajale jedan put godišnje. Pored šerijatskih sudova su i uvedeni građanski sudovi. Kajmakamluci u Bosanskom pašaluku su pretvoreni u istoimene sandžake ili live, u Hercegovačkom su mostarski i trebinjski pretvoreni u jedan jedini Hercegovački sandžak, dok je pljevaljski kajmakamluk priključen Novopazarskom sandžaku. Tako je Bosanski pašaluk teritorijalno-administrativno donekle restauriran.
Na čelu tih sedam sandžaka su se i dalje nalazile kajmakami, a poslije juna 1867. godine mutesarifi, kako su neki sandžak-bezi već od 17. vijeka često bili nezvanično nazvani. Sarajevskim kajmakamlukom odnosno sandžakom upravljao je sam valija Bosanskog vilajeta, kao što je i ranije paša upravljao Bosanskim sandžakom, ali je između 1865. i februara 1867., između jula 1869. i novembra 1871. i poslije 1872. godine postojao poseban sarajevski kajmakam odnosno mutesarif. Sarajevski sandžak bio je nazvan centralnom sandžakom kao što je ranije Bosanski sandžak bio nazvan paša-sandžak. Jula 1872. godine je izdvojen Novopazarski sandžak i sa Niškim sandžakom iz Rumelijskog vilajeta je osnovan poseban Novopazarski vilajet, ali je to stanje trajalo kratko i ponovo uvedeno ranije stanje. 2. februara 1877. godine je Novopazarski sandžak priključen Kosovskom vilajetu. Za vrijeme Hercegovačkog ustanka (1875–1878) je Gatački kadiluk u novembru 1875. godine pretvoren u poseban Gatački sandžak, a od ostatka Hercegovačkog sandžaka, kasnije nazvan Mostarski sandžak i novog Gatačkog sandžaka je u decembru iste godine formiran poseban Hercegovački vilajet, ali je već 2. februara 1877. godine ukinut i vraćeno je ponovo staro stanje. Bosanski vilajet je prije austrougarske okupacije 1878. godine bio sastavljen od šest sandžaka: Sarajevskog, Travničkog, Banjalučkog, Bihaćkog, Zvorničkog i Hercegovačkog sandžaka, koji su poslije austrougarske okupacije pretvoreni u tzv. okružja.
