Piše: Saud Grabčanović
Prosvjetno-kulturna udruženja u Bijeljini za vrijeme Austro- Ugarske
Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, u oblasti kulture i prosvjete u širem smislu postojala su dva usmjerenja. Jedno je slijedila austrougarska vlast, a drugo domaće stanovništvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica. Pod okriljem Zemaljske vlade počeli su se njegovati određeni oblici kulturne i umjetničke djelatnosti, s ciljem da se naglasi kulturna misija Austro-Ugarske i da se bar donekle zadovolje kulturne potrebe jednog broja doseljenika. Takva kultura, otuđena od naroda, bila je pristupačna malom broju domaćih ljudi, pa otuda širi narodni slojevi za nju nisu pokazivali interesovanje. Zbog toga je kulturno-prosvjetna aktivnost domaćeg stanovništva počela nicati iz naroda, inicijativom pojedinaca i grupa i u oblicima koje je dozvoljavala austrougarska vlast. Počelo se s pjevačkim društvima i čitaonicama, a kasnije se prešlo na osnivanje kulturno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih društava. Poseban značaj u ovoj oblasti djelovanja imala su društva s kulturno-prosvjetnim i humanim ciljevima: srpska “Prosvjeta” (1902), bošnjački “Gajret” (1903) i hrvatski “Napredak” (1904). Njihovi osnovni zadaci bili su pomaganje siromašnih đaka i studenata, odnosno stvaranje nacionalne inteligencije i obrazovanje modernih zanatlija i trgovaca. Vremenom su ova društva postala prave matice nacionalnih pokreta u Bosni i Hercegovini. Jačanje domaćeg građanstva, prije svega trgovačkog, zemljoposjedničkog i inteligencije, sve više mu je osiguravalo ulogu vodećeg faktora u društvenom i nacionalno-političkom životu pokrajine. Ovakva funkcija domaćeg građanstva zahtijevala je prevazilaženje dotadašnjeg uskog, državi lojalnog činovničkog profila i uspostavljanje širokog programa narodnog prosvjećivanja.
Kulturno –prosvjetni rad kod Bošnjaka Bijeljine: Muslimansko stanovništvo u gradovima BiH se najteže uključivalo u velike društveno –kulturne promjene koje su tada vladale u našoj zemlji. Prema shvatanjima tadašnjeg prosječnog Bošnjaka te promjene su rušile njegov tradicionalni društveno –vjerski život i navike i za njega su predstavljale „vlašenje“,što se kosi sa šerijatskim zakonima. Prije svega, to odbijanje prihvaćanja „novina“ se , prije svega, odnosilo na škole novog zapadnjačkog tipa koje su bile mnogo pogodnije institucije od mekteba i medresa za sticanje zapadnjačke pismenosti, a preko nje zapadne kulture i civilizacije. Uključivanje u te nove tokove i prihvatanje novih formi evropskog društvenog života za Bošnjake je u to vrijeme značilo duhovno i političko odvajanje od Istoka sa kojim su tokom četiri stotine godina turske uprave bili čvrsto povezani. Negativan stav Bošnjaka prema tekovinama nove civilizacije odražavao se i u odbojnom stavu prema državnim školama. Na primjer, 1899/1900. u 293 osnovne škole u pokrajini bilo je upisano svega 4.886 bošnjačke djece, od čega samo 12 ženske. Broj bošnjačkih učenika je bio još nepovoljniji u srednjim školama. Tako je, na primjer, u državnoj gimnaziji u Sarajevu 1879. godine, od 42 učenika samo 1 bio Bošnjak, a u mostarskoj gimnaziji 1893. godine od 65 učenika bilo je 8 Bošnjaka. Do 1900. godine takođe je broj bošnjačke omladine bio neznatan i na univerzitetima. Do1910. godine je u cijeloj Bosni i Hercegovini bilo ukupno svega 10 fakultetski obrazovanih Bošnjaka na modernim univerzitetima !
Zbog ovoih, vrlo negativnih tokova, u Sarajevu je osnovano Muslimansko kulturno-prosvjetno društvo “Gajret” čiji je glavni zadatak bio da pomaže školovanje i propagira nove ideje među Bošnjacima. Osnivačka skupština “Gajreta” održana je 20. februara 1903. Osnivači “Gajreta” su bili Safvet-beg Bašagić i Edhem Mulabdić, koji su bili i osnivači časopisa “Behar”. Stvaranje „Gajreta“ je imalo veliki društveno-istorijski značaj. Za ovo je bošnjačko udruženje bilo vezano cjelokupno buduće srednjoškolsko i univerzitetsko obrazovanje bošnjačke omladine. Društvo je davalo stipendije, potpore i zajmove, a od 1908. godine pomoć je proširena i na učenike i šegrte modernih zanatskih zanimanja. Radom ovog društva trebalo je animirati i stimulisati bošnjačku omladinu da u većem broju pohađa i završava srednje škole i univerzitete, te moderne zanate, kako bi se lakše uključila u privredni i kulturno-prosvjetni život zemlje i tako poboljšala položaj svog naroda u Austro- Ugarskoj.. Da se, i pored angažiranja “Gajreta” i drugih državnih institucija u pridobijanju Bošnjaka za moderno obrazovanje teško dolazilo do nekih većih rezultata, govore podaci da je u Bosni i Hercegovini 1914. god. među ljekarima bilo samo 8 Bošnjaka, u srednjim školama u nastavi je radilo 17 profesora i stručnih učitelja (bez vjeroučitelja), a u opštim narodnim osnovnim školama radilo je 98 učitelja i 3 stručne učiteljice od ukupno 804. Od 44 advokata u BiH samo su dvojica bili Bošnjaci !
Osnivanje Gajreta u Bijeljini: Bijeljinska podružnica Muslimanskog kulturno-prosvjetnog društva „Gajret“ je osnovana u našem gradu 1905. godine. U početku je bila smještena u zgradi do stare Beledije u Bijeljini. Nakon izgradnje nove zgrade Opštine Bijeljina, sjedište „Gajreta“ je bilo u prostorijama ispod opštinske zgrade, u kojima je kasnije bila otvorena poznata bijeljinska „Velika kafana“.
Kiraethana u Bijeljini: Godine 1893. su napredniji muslimani u gradu Bijeljini pokrenuli muslimansku čitaonicu tzv. „Kiraethanu“ pod nazivom: „Kiraethana naprednih muslimana“. Ova je čitaonica bila smještena u posebnu zgradu koja je za nju bila izgrađena u orijentalnom stilu. Bijeljinska Kiraethana je bila locirana na današnjem glavnom gradskom trgu, tik preko puta opštinske zgrade, a nedaleko od Atik džamije sultana Sulejmana. Ova je čitaonica dugo godina kasnije bila bošnjačko kulturno sjedište, mjesto na kojem su se uz kahvu, čibuk i tavlu, sastajali viđeniji bijeljinski Bošnjaci i međusobno muhabetili o aktuelnim temama u gradu i svijetu. Zapamćeno je da je u toj kiraethani pekao kahve i radio kao poslužitelj čuveni bijeljinski konobar i kahvedžija Meho Hasanović zvani „Arap“, koji se nakon ukidanja kiraethane 1945. godine preselio u „Veliku kafanu“ ispod zgrade Opštine. Ispred kiraethane su bile zasađene lipe, u čijem su debelom hladu preko ljeta bili postavljani stolovi sa stolicama. Od tih lipa je dugo ostala samo jedna jedina koja se nalazila ispred Omladinskog doma, današnjeg Centra za kulturu. Za tim su stolovima, nakon obavljenog namaza u Atik džamiji, sjedili i u hladu lipa se odmarali, poznati bijeljinski begovi: Pašići, Salihbegovići, Rifatbegovići, Zaimovići, Osmanbegovići, Muradbegovići i Preljubovići. Oni su tu imali svoja mjesta određena prema nepisanoj hijerarhiji, a konobar Meho Arap je tačno znao prohtjeve svakog od njih, pa im je odmah po redoslijedu donosio kahve, čibuke i dnevne novine na čitanje. Sjedeći u dubokom hladu bijeljiski bezi bi mjerkali slučajne prolaznike i opštinske službenike, srkučući vrelu kahvu i tabireći aktuelnu bjelosvijetsku politiku.
Kulturno –prosvjetni rad kod Srba iz Bijeljine: U odnosu na konzervativno muslimansko stanovništvo Bijeljine, kod Srba stanovnika našega grada u ta vremena su stvari na kulturno-prosvjetnom planu stajale sasma drugačije! Srpsko stanovništvo i njihova inteligencija nisu imali ni malo animoziteta prema savremenim školama i evropskom školskom sistemu. Još 1865. godine je u Bijeljini bilo osnovano Srpsko pjevačko društvo „Srbadija“, isprva samo kao crkvena pjevačka družina. Uz ovo je društvo bila osnovana i prva srpska biblioteka u našem gradu. Njen je rad nakon 1878. godine austrugarska vlast zabranila. Godine 1905. je u Bijeljini bila osnovana podružnica Srpskog kulturno-prosvjetnog društva „Prosvjeta“, kao i pododbor „Kola srpskih sestara“. Nakon sarajevskog atentata, pred početak Prvog svjetskog rata 1914. godine, sva ova srpska udruženja u Bijeljini bila su zabranjena.
Kulturno –prosvjetni rad kod Hrvata iz Bijeljine: Godine 1905, u Bijeljini je bila osnovana podružnica Hrvatskog kulturno-prosvjetnog društva „Napredak“, čija je centrala bila u Sarajevu.
Kulturno –prosvjetni rad kod Jevreja iz Bijeljine: Godine 1905. u Bijeljini je bila osnovana podružnica Jevrejskog kulturno-prosvjetnog društva „La benevolencija“. Jevrejsko prosvjetno-kulturno udruženje „La Benovolencija“ je posebno bilo poznato po svojoj prosvjetnoj djelatnosti na širenju pismenosti kod Jevreja. Njen ogranak u Bijeljini je imao i svoju biblioteku. Posebnu ulogu u životu Jevreja u gradu Bijeljini imala je Jevrejska opština, koja je bila osnovana oko 1890.godine. Prvi predsjednik Jevrejske opštine je bio Avram Levi, a od 1914. godine predsjednik je bio rabin Zadik Baruh. Jevrejska opština je imala više različitih udruženja : Omladinsko sportsko društvo, Dobrotvorno udruženje „Hased šel emet“ ( Mudrost), Humanitarno društvo „Ezrat holim“ ( Pomoć bolesnima-hizmet) i Jevrejsko pjevačko društvo „Hazmire“
Pored ovih nacionalnih društava u Bijeljini su postojala i multinacionalna udruženja: Zanatsko udruženje (Handwerkskammer), Činovnička kasina, Dobrovoljno vatrogasno društvo i Radničko udruženje pod patronatom SDS BiH (soc.demokratske stranke).
(nastaviće se)
