Piše: Saud Grabčanović
Formiranje gradskih opština
Gradske opštine u BiH su u Austro-Ugarskoj formirane sa posebnom pažnjom, kao i seoske opštine, s tim da su gradske puno bolje stajale u odnosu na seoske. Zemaljska vlada je 16. aprila 1879. godine izdala naredbu kojom su kotarski (sreski) uredi dobili ovlaštenje za osnivanje gradskih opština. Poznato nam je da je sarajevska opština dobila statut 1883. godine, dok je mostarska svoj dobila tek 1890. godine. Kasnije, 1897. godine, carskom naredbom od 12. januara dolazi do izdavanja statuta za sve ostale gradske opštine u zemlji. Ovim statutima utvrđeno je da 2/3 zastupnika (zajedno s načelnikom i njegovim pročelnicima) bira stanovništvo, dok 1/3 imenuje Zemaljska vlada na prijedlog okružnih vijeća. Zastupnike potvrđuje Vlada, a zastupništvo je sastavljeno prema konfesionalnom načelu proporcionalnosti. Okružna vijeća imala su funkciju savjetodavnih administrativnih tijela, a birana su po kurijalnom (staleškom) sistemu.
Stvaranje Bošnjačkog nacionalnog programa
Bosansko-Hercegovačko osmansko plemstvo, age i begovi, u vrijeme nakon okupacije naše zemlje predstavljalo je najsnažniji i najbogatiji sloj stanovništva u BiH. Među Bošnjacima oni su bili i najobrazovaniji sloj, koji je predstavljao elitu svog naroda u ta vremena. Ove nekada osmanske spahije prevashodno su nastojale da i pod novom austrougarskom vlašću zadrže svoje zemljišne posjede. Na drugoj strani, ovo se bošnjačko plemstvo zalagalo za stvaranje bosanskog nacionalnog identiteta-bošnjaštva, koje bi bilo utemeljeno na istorijskom naslijeđu iz doba bosanske srednjovjekovne države, te na islamskoj kulturi i tradiciji . Benjamin Kalaji je i sam bio veleposjednik, te je bosanski begovat smatrao svojim prirodnim saveznikom. Osim toga, on je kao veoma obrazovan čovjek. poznavao istoriju i istorijske veze bosanskog i mađarskog kraljevstva. Podrobnom analizom bosanske kulture i tradicije Kalaji je došao do zaključka da su zahtjevi bosanskog begovata po pitanju bošnjaštva istorijski potpuno utemeljeni, pa je priznao Bošnjake kao integralni faktor u novoj pokrajini monarhije. Kalaji je u to vrijeme čak pokušavao bosanske Hrvate i bosanske Srbe integrisati u zajednički bošnjački korpus i to kao Bosance katoličke i Bosance pravoslavne vjeroispovijesti. U svrhu ovog svog projekta on je službeno uvrdio da stanovnici tadašnje Bosne i Hercegovine govore zajedničkim bosanskim jezikom. Ovaj Kalajijev projekat je, na osnovu poznatih istorijskih činjenica vezanih za srednjovjekovnu Bosnu, bio logički zasnovan, ali on je u svom projektu zanemario činjenicu da je višestoljetna osmanska vlast na ovim prostorima ostavila posljedice u nepremostivoj vjerskoj podjeljenosti bosanskog narodnog korpusa na tri dijela. Posebno je potcijenio veliki propagandni uticaj na bosanske kršćane iz susjednih država kroz vjersku propagandu katoličke i pravoslavne crkve na svoju pastvu u Bosni i Hercegovini. Zato ovaj Kalaijev pozitivni projekat za budućnost naše zemlje nikada nije zaživio u praksi i on je kao utopija odbačen od strane sva tri bosanska naroda. 1903.godine Kalaji je otišao iz Bosne i Hercegovine. Nove austrougarske vlasti su nakon toga odustale od njegovog propalog projekta stvaranja integralne bosanske nacije. U to vrijeme tri b/h naroda započinju kulturno i političko oblikovanje svojih zajednica. Tako su 1905. godine Srbi u Bosni i Hercegovini dobili svoju crkveno-školsku autonomiju, a 1909.godine i Bošnjaci dobijaju vjersko-vakufsku autonomiju.
Previranja i borba za vlast između bošnjačkih prvaka
Bošnjačko-muslimanski prvaci u BiH su u doba Austro-Ugarske bili zaokupljeni složenom političkom strategijom, nečim posve različitim od slijepog vjerskog fanatizma. U jednoj detaljnjoj studiji o tim događjima možemo pročitati i ovo: “Muslimanski su se aktivisti trudili da zaodjenu svoje ciljeve u ruho vjerskog žara, ali su zapravo težili za očuvanjem ili povečavanjem svoje moći.” U prva dva desetljeća austrougarske vladavine vodila se složena borba za prevlast između muslimanske elite u Sarajevu, koja je stekla moć i uticaj sarađujući sa vlastima, i tvrdokornijih muslimanskih prvaka u Travniku i Mostaru koji su zauzimali beskompromisne stavove ne bi li diskreditovali svoje sarajevske suparnike i preoteli nešto od njihove moći! U osamdesetim godinama situacija se još više zakomplikovala, zato što se razvilo snažno suparništvo i medju mostarskim muslimanima. Najvažnije pitanje o kojem su se bošnjački prvaci međusobno sporili bio je nadzor nad vjerskim dobrotvornim zadužbinama -vakufima. Vakufi su igrali važnu ulogu u islamskom društvu jer su finansirali održavanje džamija, škola, tekija, hanova, mostova i imareta. Njihov posebni fiskalni položaj stoljećima je mamio ljude na masovne zloupotrebe. Trebalo je samo da donator imenuje svoje potomke za stalno plaćene izvršitelje svog testamenta i da time osnuje pravi porodični kartel oslobodjen od svakog državnog poreza.
(Nastaviće se)
