Ratni sukobi u ostalim gradovima i naseljima u Srbiji u ljeto 1862. godine

Piše: Saud Grabčanović

Ovi događaji u Beogradu su uzrokovali tragične poslJedice širom Srbije . U svim etnički mješovitim gradovima  došlo je do veoma velikih sukoba  između dojučerašnjih komšija Srba, koji su većinom  živjeli po selima oko gradova i posebnim gradskim četvrtima, i  većinskog gradskog bošnjačkog stanovništva. Srbi su krenuli u opšti napad na Bošnjake muslimane do njihovog konačnog uništenja. Bošnjačko stanovništvo se  organizovalo prema svojim mogućnostima i pokušalo se suprotstaviti prijetećem pokolju. Šanse za odbranu malobrojnih muslimana su bile jako male. Ovaj sukob na Čukur česmi u Beogradu je za srpsko vođstvo i knjaza Mihajla bio samo traženi povod za ratni sukob  i pogrom nad Bošnjacima muslimanima u gradovima u Srbiji. Planirani genocid i pokolj  su dijelom spriječeni zahvaljujući samo turskim garnizonima i osmanskoj vojsci, koja je  bila locirana u utvrdama u gradovima sa bošnjačkom većinom širom Srbije. Kompletno  bošnjačko- muslimansko stanovništvo je pobjeglo pred koljačima u te utvrde. Svi  koji  nisu uspjeli pobjeći, bili su ubijeni. I žene i djeca. Sve kuće muslimana su opljačkane  i spaljene. To se  dogodilo u : Beogradu, Sokolu, Valjevu, Šapcu ,Užicu… Nakon pogroma, pljačke muslimanske imovine i paljevina po svim muslimanskim mahalama u ovim gradovima , srpska narodna vojska i  specijalne paravojne jedinice – četnici    opkolili  su tvrđave i počeli dugotrajnu opsadu. Kada je vijest o pobuni u Srbiji    stigla do sultana Abdul-Aziza u Istanbul,on je odmah naredio da turska vojska krene na Srbiju i silom uguši pobunu, a gradove oslobodi opsade. Ali, tada na scenu stupa Rusija i prijeti ratom Turskoj. Takođe je i Austrija izvršila dodatni pritisak na Tursku, kao i još neke zapadne sile poput Francuske i Engleske. Prijetio je veliki međunarodni vojni sukob.

Našavši se pred totalnim slomom svog carstva, tadašnji nesretni osmanski   sultan Abdul-  Aziz je kapitulirao. Pristao je da sklopi  sramni mir i ugovor koji je bio nametnut od Rusije i zapadnih sila. Organizovana je međunarodna konferencija o stanju u Srbiji.

Na Berlinskoj konferenciji, održanoj 4. septembra 1862. godine, tadašnje velike vojne i političke sile: Austro-Ugarska, Francuska, Velika Britanija i Rusija, koje su tada istupale u korist Srbije, prisilile su Tursku da potpiše protokol od 12 tačaka. Osim što je u tim tačkama predviđeno da se Turska odrekne dijela teritorije u korist Srbije, u Kanlidži, mjestu kod Istanbula, zaključen je i poseban „Kanlidžijski protokol“ u kojem je, između ostalog, stajalo „da se muslimani iz Srbije moraju iseliti što brže… Muslimani mogu          ostati na svojim ognjištima, zadržati svoja prava, ali samo pod sledećim uslovima: da se vrate veri pradedovskoj, a ako to neće, mogu da budu Srbi islamske vere ( ova srpska  ponuda je formalno data zbog zapadnih sila, ali u praksi od nje nije bilo ništa). A ako to neće, onda moraju da se pišu i vode kao Cigani, a ako i to neće, onda moraju da se isele iz Srbije“. Veliki dio muslimana se odmah odlučio iseliti. Jedan broj je prihvatio da se vode kao Cigani, i to pretežno muslimani i Cigani iz  Šapca, Loznice, Ljubovije, Malog  Zvornika i Krupnja, samo da bi ostali na svome. Iz Užica su istjerani svi Cigani, iako su se tako izjasnili, ni oni nisu bili podobni jer su Užičani bili poznati kao velike bundžije   i neprijatelji  srpske države. Inače, muslimani u Srbiji, Bosni i ostalim djelovima carstva  su bezrezervno priznavali samo vlast sultana, kao cara i halife, i vlast Osmanske države.

Muslimani nisu željeli živjeti u nemuslimanskoj državi, posebno pod vlašću  kršćanskih  vladara. U to vrijeme, kod muslimana nisu postojale nikakve rasne, nacionalne ili pak plemenske podjele.  Nacionalne podjele su kod muslimana novijeg vijeka i vezane su za  razvitak kapitalizma u tim zemljama. Bošnjaci tog doba su bili tek naziv za narod koji   naseljava određenu provinciju Osmanske imperije, a ne nikakva nacija!  Isto je bilo i sa drugim narodima koji su bili dio carstva. Svi su se utopili u jedan sveopšti panislamizam,  bez obzira na boju kože, jezik i plemensku pripadnost. Svi su bili jedno, priznavali su         halifu (sultana) za svog jedinog gospodara. Ovakva su shvatanja bila u skladu sa Časnim  Kuranom i njegovim principima, a ta shvatanja, kao i mržnja koja je dolazila sa druge   strane,  onemogućavali su bilo kakav dalji zajednički život u Knjaževini Srbiji. Sultan je  zbog toga prihvatio ugovor. Po tom ugovoru, turska  vojska je ostala u ovim tvrđavama:   Beogradu, Šapcu, Smederevu i Kladovu, i mogla je  zadržati manje tvrđavske posade  (ulufedžije). Te će tvrđave u Srbiji turska vojska konačno napustiti tek 1867. godine.

Nesposobni sultan  Abdul- Aziz je na toj konferenciji u Kanlidži bezuslovno prihvatio ultimatum Rusije, Austrije i zapadnih sila da se cjelokupno «nepodobno» muslimansko  stanovništvo iz Srbije iseli u Tursku, uz pravično obeštećenje. Za to su bile stvorene dvije  popisne komisije za popis nekretnina kojima su raspolagali muslimani u Srbiji, jedna turska a druga srpska. Turska je procijenila vrijednost imovine  na preko 3000,000 akči (51 tona finog zlata), srpska je procjena bila upola manja. Srbija  je trebala tu nadoknadu isplatiti Turskoj, ali do te isplate nije nikada došlo.  Srbi su po običaju prevarili sultana.  Sultan Abdul- Aziz je nakon te konferencije odmah objavio   hatišerif,   kojim je naredio svim muslimanima iz Srbije da se odmah isele, uz pratnju  turske vojske, koja se istovremeno povlačila iz tvrđava . Jadni Bošnjaci u Srbiji su to  naređenje nerado prihvatili,  a negodovanjem. Ali oni nisu imali drugog izbora, jer im je  prijetio genocid ako se ne isele. Znali su da je Kanlidži  protokol mrtvo slovo na papiru.

Stanovnici Sokola su objavili da se neće iseliti i da će ginuti do posljednjeg. Turska je vojska stanovnike Sokola silom istjerala iz grada. Danas njihovi potomci većinom žive u  Kozluku na Drini, a nešto potomaka u Brezovom polju i Orašju na Savi. Jedina dva  naselja na teritoriji današnje Srbije gdje su ostali muslimani su bila : Mali Zvornik i selo Sakar. Ta su dva naselja sve do 1878. i Berlinskog kongresa ostale dio Bosanskog pašaluka – ejaleta.

 

                                                                          ( Nastaviće se)