Piše: Saud Grabčanović
Jednom prilikom je hazreti Alija rekao za čovjeka: “Misliš da si obična mješina, a u tebi je skriven cijeli svemir. Spoznavajući sebe ljudi spoznavaju sve kvalitete koje je u njih Jedini položio. Tako i dolaze do savršenoga uvjerenja da Jedini jeste. Neke načine liječenja duše svako može sam spoznati. Neke ne može, zato je uzvišeni Allah slao poslanike, alejhimusselam. Nakon preseljenja posljednjega Allahovoga poslanika Muhammeda, alejhisselam, na Ahiret, ljudima ostaje da se druže s Kur’anom i Poslanikovim, alejhisselam, nasljednicima – učenima, i to učiteljima i unutarnjih (bâtin) i izvanjskih (zâhir) stanja. I sama ljudska priroda uvijek ga nuka na traganje za novim i nepoznatim.Ko spozna sebe postaje istinski gospodar, vlasnik, svoje duše na Ovome svijetu. Postaje joj nadređeni, ali time stiče i obavezu zbog koje će polagati račun na Sudnjemu danu pred stvarnim Gospodarem svega. Stoga svoju vladavinu nad vlastitom dušom treba obilježiti melâmetom (korenjem), te nedâmetom (kajanjem) i adlom (pravednošću), kako kaže naš Poslanik, alejhisselam: “Ako želite obavijestit ću vas šta je to vlast. Početak njen je korenje (melâma), potom slijedi kajanje (nedâma), a treće je kazna na Danu uspravljanja, osim ko bijaše pravedan(‘adl).”
U vrijeme hadži Bajrama razvilo se daljnje učenje melamijskoga reda. Najviše se insistiralo na ispravnome shvatanju i svjedočenju tevhida (Božije jednosti). Melamijsko-bajramijski tarikat tevhid vidi kao četiri stupnja, četiri zbilje, kroz koje sâlik (duhovni putnik) mora proći. Prva zbilja određena je sintagmom “Lâ ilâhe illallâh”. Ovo je početno razmijevanje tevhida. Nema nikakvih božanstava, samo Allah dragi jeste. Čovjek se ne treba nikome drugome klanjati. Drugu zbilju oivičuje sintagma “Lâ ma‘bûde illallâh”. Nikome se ne robuje osim Allahu dragome. Dolazak u drugu zbilju pretpostavlja da je sâlik, pored vjerovanja, počeo i služiti Jedinome, u smislu izvršavanja Božijih propisâ i klonjenja od Njegovih zabrana. Treća zbilja predstavljena je sintagmom “Lâ makûsde illallâh”. Cilj svakoga čovjekovog napora ima biti samo Allahovo zadovoljstvo. Dakako, riječ je o stupnju ihsâna-dobročinstva, koji dolazi nakon početnoga vjerovanja i poštivanja Allahovih propisa i klonjenja zabrana. Konačno, četvrta zbilja sukusirana je u sintagmi “Lâ mevdžûde illallâh”. Ovo je već teorija tesavvufa. Sada se od sâlika traži prvo da nešto razumom shvati a potom da upotpunosti doživi stvarnost kojom će se osvjedočiti da ne postoji niti jedan stvaran bîtak, egzistencija. Samo Allah dragi jeste (Huve) a sve drugo jeste isključivo po Njemu. Značenjski prijevod sintagme bi bio: “Ne postoji nikakva egzistencija, samo Allah”. Razvijanje učenja o tevhidu kod melamija-bajramija otvorit će širom vrata i Ibn Arebijevoj ideji jednoće Bitka (vahdetul vudžûd). Dakako, ovo učenje nerado prihvataju islamski pravnici i veći dio dogmatičara. Štaviše, neki će tvrditi da je upravo ova ideja omogućila mnogim nemuslimanima da uđu u melamijski tarikat bez uvjeta da prihvate islam ! Stoga, po njima, ni ne čudi da su se pojedini, kako ih nazvaše, neortodoksni pokreti rodili upravo u melamijsko-bajramijskom redu, poput hamzevija u Bosni i Hercegovini. Nad osnivačem ovog tarikata šejhom Hamzom Balijem i njegovim pristalicama su izvršena grozna mučenja i svirepa ubistva. Zagovornici Ibn Arebijeva učenja, a i mutesavvifuni uopće, ne slažu se s ovim mišljenjem jer pripadnost nekome derviškome redu ne znači siguran ulazak u džennet niti, analogno tome, pouzdanost vjerovanja svakoga derviša, jer i derviš je samo čovjek. Osim toga, mnogo gore stvari su se rodile i njegovale upravo u krugovima fekîhâ i akaidologa, od čega je dovoljno samo spomenuti grozna mučenja i svirepa ubistva koja su nakon toga uslijedila nad Hallâdžom, Suhraverdijem i Hamadânijem. Njih trojica i jesu, više ili manje, zagovornici ideje „vahdetul vudžûda“ pa s obzirom da ih je takav tragičan kraj zadesio zahvaljujući “ortodoksnoj ulemi” nije ni čudo što i derviški redovi bivaju prozivani. Pored melamija-bajremija vremenom je nastao i drugi melamijski ogranak melamije-nurije. Kemaluddin-efendija u djelu “Kâmûsut-turuk”, derviški red melamija-nûrija svrstava u ogranak nakšibendija ali i u ogranak melâmija, dakle, osvrćući se na silsilu šejha Nûrul Arebija, koja je nakšibendijska, ali i na usûl (pravilo) iz kojega šejh Nûrul Arebî dalje razvija vlastiti pravac, a to je usûl melâmijskog derviškoga reda. Zbog nekih dijelova usûla sličnih derviškome redu halvetija, i melâmije-nûrije, kao i melâmije-bajrâmije, smatraju i ogrankom halvetija, odnosno šejha Nûrul Arebîja kao i šejha hadži Bajrama Bektaš Velija smatraju halvetijom.
(Nastaviće se)
