Piše: Salmedin Mesihović
Već jedan određeni period postoje „glasovi“ da bi Bosni i Hercegovini bilo bolje da je ostala u Jugoslaviji, pri tome misleći uvijek na onu AVNOJevsku, Drugu Jugoslaviju. Radi tih „glasova“ potrebno je podastrijeti određene historijske podatke i u kraćim i osnovnim crtama razjasniti opći historijski kontekst u kojem se održao Referendum 29. i 1. 3. 1992. godine.
Prvo je potrebno naglasiti da je posljednji važeći Ustav Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije bio onaj iz 1974. godine, kojim su se definirala prava i obaveze i država sastavnica (zajedno sa svojim pokrajinama) i savezne vlasti. Taj savezni Ustav iz 1974. godine (na osnovi kojeg su bili definirani i ustavi šest republika – država sastavnica SFRJ) je bio prilično dobar i funkcionalan. Međutim, to nije značilo da taj Ustav nije imao i protivnika. Najveće nezadovoljstvo prema tome Ustavu pokazivala je tadašnja srbijanska intelektualna elita okupljena oko SANU-a, koja je uporno tražila reviziju Ustava iz 1974. godine.
Iz toga nezadovoljstva je proizašao i čuveni Memorandum SANU-a koji je zahtijevao ne samo reviziju, nego i potpuno redefiniranje odnosa u post-Titovoj Jugoslaviji. Par godina nakon donošenja Memoranduma, pojavili su se na političkoj sceni i pojedinci koji su odlučili da pod egidom voždstva pokrenu i aktivnosti vođeni idejama Memoranduma. Nakon povratka sa Kosova i izricanja čuvene rečenice: „Narod niko ne sme da bije“, taj skeptar novoga voždstva je preuzeo Slobodan Milošević (inače do tada jedan relativno uspješni bankarski menadžer koji je godinama boravio u USA).
Milošević je korištenjem opće nacionalne histerije pod sintagmom navodne „ugroženosti Srbije i srpskog naroda“, prvo dao smijeniti legalno srbijansko rukovodstvo na čelu sa Ivanom Stambolićem (kojeg je isti Milošević dao 2000. godine i brutalno likvidirati). Nakon toga je masovnom invazijom „antibirokratske i jogurt revolucije“ u oktobru 1988. godine smijenjeno i legalno rukovodstvo Vojvodine, pa u januaru 1989. godine i legalno rukovodstvo SR Crne Gore. Ubrzo je uvedena i policijska uprava na Kosovu, koja je rezultirala i hapšenjem Azema Vlasija, dotadašnjeg čelnika SAP Kosova. Donošenjem svoga novoga ustava u proljeće 1989. godine SR Srbija je i formalno raskinula sa ustavnim rješenjima iz 1974. godine. U toku 1989. godine ta ista „zavjerenička skupina koja je razarala Ustav iz 1974.“ pokušala je (tada neuspješno) preko slučaja Moševac i slanja špijuna u Srednje Podrinje da sruši i legalno rukovodstvo SR BiH i zavlada i ovom republikom.
Ubrzo se pojavio i drugi aktivni čimbenik na političkoj sceni SFRJ kojem isto nije bilo u interesu održanje Ustava iz 1974. godine, a to je HDZ sa svojim predsjednikom Franjom Tuđmanom, koji je stvoren pod kišobranom tadašnje hrvatske Službe državne sigurnosti (poznatije pod akronimom UDBA). Tako se SR Bosna i Hercegovina našla uklještena između Skile i Haridbe, dodatno pojačano sa formiranjem nacionalnih stranaka i njihovom pobjedom na izborima održanim 11.11. 1990. god.
U tome periodu dešava se od strane JNA i razoružavanje jedinica Teritorijalnih odbrana (izuzev slovenačke koja je ostala većim dijelom naoružana). Ubrzo po preuzimanju vlasti od strane koalicije nacionalnih stranaka, započeo je i proces teritorijalizacije u Bosni i Hercegovini, odnosno jagma za BH teritorijem po sistemu „ko je šta jamio, jamio je“. Posebno se tu isticala Srpska demokratska stranka na čelu sa Radovanom Karadžićem koja je pristupila osnivanju niza SAO oblasti, a nešto kasnije i Bobanov HDZ sa proklamiranjem Herceg – Bosne.
U toku 1991. god. nastupio je i konačni raspad SFRJ, tj. Druge, avnojevske Jugoslavije za čiji opstanak te godine (izuzev BiH i Makedonije) više niko nije bio suštinski raspoložen. Redaju se problemi („balvan revolucija“ u Kninskom području, upad u savezni platni promet, afera „Špegelj“, oružani incidenti na Plitvicama i Borovom selu… itd.), a u Karađorđevu se Tuđman i Milošević dogovaraju o podjeli Bosne i Hercegovine po teritorijalnoj osnovi. Dogovor iz Karađorđeva će predstavljati, ali i dan danas predstavlja, jednu od najvećih prijetnji po opstojnost Bosne i Hercegovine.
Nakon „operetnog rata“ u junu 1991. Godine u Sloveniji, započinje i pravi rat u Hrvatskoj, sa operacijama i na dijelu bosanskohercegovačkog teritorija, posebno vezano za razaranje sela Ravno u Hercegovini od strane rezervista JNA. U oktobru 1991. godine Slovenija i Hrvatska zvanično istupaju iz SFRJ, a što ubrzo slijedi i Makedonija. Savezna vojska, poznatija pod imenom JNA, je u ovom periodu u potpunosti stala samo na jednu stranu. Prestala je sa postojanjem i savezna vlada na čelu sa Antom Markovićem i došlo je do kolabiranja svih saveznih institucija.
Tako je u drugoj polovici 1991. godine i praktično prestala da postoji Druga, Avnojevska Jugoslavija, za kojom postoji veliki stupanj nostalgije u dobrom dijelu ex-YU područja. To činjenično stanje je i međunarodno priznato konstatacijom Badinterove komisije. Tako se ni kriva ni dužna početkom 1992. godine Bosna i Hercegovina našla u svojevrsnom limbu, nekoj nejasnoj situaciji svoga položaja u nedefiniranim ustavnim i političkim rješenjima. Situaciju je dodatno podgrijalo i osnivanje Srpske republike Bosne i Hercegovine 9. 1. 1992. god, proglašene od strane poslanika (iz tadašnjeg saziva Skupštine Socijalističke Republike BiH) SDS-a i grupe nezavisnih poslanika koji su napustili tadašnju stranku reformista, te sve izražajnije jačanje Herceg Bosne i tuđmanovske ideje o „banovinskim granicama“. Bosna i Hercegovina se našla tako suočena sa dvije opcije.
Prva je predviđala da ona uđe u novu, krnju, Treću Jugoslaviju (poznatiju od maja 1992. godine pod imenom Savezna Republika Jugoslavija) kao treća sastavnica (uz Srbiju i Crnu Goru). I najvećem tadašnjem laiku je bilo jasno da je ta nova država, iako pod formalnim jugoslavenskim imenom, ustvari obična Velika Srbija. U tom slučaju je bilo realno očekivati i otcjepljenje o BiH područja sa relativnom i apsolutnom hrvatskom većinom, koje bi Milošević i Karadžić benevolentno prepustili Tuđmanu. Druga opcije je predviđala put ka proglašenju nezavisnosti. Odluka je prepuštena građanima Bosne i Hercegovine koji su na Referendumu održanom 29. 2. i 1.3. 1992. godine principijelno 2/3 većinom odabrali put u nezavisnost, umjesto da postanu sastavnica nove federacije.
Na osnovi izrečenih činjenica, jasno je da Bosna i Hercegovina 1. marta nije izglasala nezavisnost i odlazak iz Druge Jugoslavije (stvorene u AVNOJ-u), jer je ta SFR Jugoslavija faktički prestala (a čemu su građani BiH najmanje kumovali i doprinijeli) postojati u jesen 1991. godine, nego nije odabrala odlazak u ustavno–pravno i državotvorno okružje Velike Srbije. Uostalom i sama Savezna Republika Jugoslavija se raspala 2005. godine.
(www.behar.hr)
