Piše: Saud Grabčanović
Tuzlanske gradske zidine i tvrđava
U vrijeme austrougarske okupacije grad ili kasaba Donja Tuzla bio je puno manje naselje nego danas. Tadašnji je grad praktično bio u granicama današnje stare tuzlanske čaršije i bio je opasan kamenim zidom debljine oko 4 metra, a visine oko 8 metara. Ovaj je zid oko grada imao odbrambenu funkciju, a imao je skoro kružni oblik. Zid je opasivao tadašnji centralni dio grada koji se prostirao od današnjeg „Skvera“ do otprilike današnje „Limenke“. Oko zidina je bio opkop u koji je bila navedena rijeka Jala, koja je proticala uz sam grad južno, pored tadašnje „Jalske kapije“. Ova je utvrda imala četiri kapije raspoređene na sve četiri strane svijeta. Prva i glavna kapija se zvala „Stara“ i nalazila se na zapadnom izlazu iz grada, tačno na današnjem „Skveru“. Druga kapija zvala se je „Jalska“ i nalazila se južno, a bila je kod današnje pijace, nasuprot Jalske džamije. Treća kapija se zvala „Poljska“ i nalazila se istočno prema Poljskoj mahali i Kolobari ili Srpskoj varoši . Nalazila se ispred današnje „Kapije“ u centru starog dijela Tuzle. Tako su se zvali dijelovi tadašnjeg grada koji su bili izvan zidina. Četvrta kapija se zvala „Džindijska“, nalazila se istočno i bila je preko puta stare Muzičke škole. Ta je kapija vodila prema tadašnjoj Džindića mahali. Nad svakom kapijom bila je po jedna prostorija, a ona iznad „Džindijske kapije“ služila je sve do 1886. godine kao hazna (državna blagajna). Osim ove kapije ostali dio vanjskog grada porušen je 1870. godine, a ostalo je samo centralno vojno utvrđenje koje se nalazilo na današnjem Trgu slobode. Izvan gradskih zidina je bilo nekoliko gradskih mahala koje nisu bile zaštićene, pa je u slučaju napada stanovništvo bježalo iz tih dijelova grada u tvrđavu. Te mahale su bile : Mosnik, Mejdan, Brdo, Džindića mahala, Poljska mahala, Srpska varoš sa pravoslavnom crkvom, kao i naselje naseljeno katolicima sa katoličkom crkvom na današnjoj Slanoj banji.. Pored gradskih zidina u centralnom dijelu grada, tačno na mjestu današnjeg centralnog gradskog trga, „ Trga slobode“, nalazilo se još jedno kameno utvrđenje koje je izgledalo kao neki zamak. Utvrda je bila pravougaonog oblika, dugačka je bila oko 100 metara, a široka oko 60 metara. Tu je bilo sjedište Tuzlanske kapetanije, kasarna u kojoj je bila smještena vojska, kao i osmanska uprava grada, te barutana, vojni arsenal, magacini i hambari . Utvrda je bila branjena sa više topova raspoređenih po zidinama.U sklopu te tvrđave se nalazila „Dizdareva kula“, koja je dugo bila najviša građevina u gradu, visine oko 50 metara. Na „Dizdarevoj kuli“ se nalazio poznati tuzlanski gradski sat, po kojem je tadašnja Tuzla bila prepoznatljiva. Eksplozija koju je izazvao grom koji je 1858. udario u džebanu- barutanu u tvrđavi, razorila je jedan dio ove tuzlanske vojne tvrđave i oštetila je mnoge zgrade u gradu. Barutana je bila potpuno razrušena. isto tako i „Dizdareva kula“. Tom prilikom je uništen i taj tuzlanski gradski sat. Živko Crnogorčević je napisao u svojim memoarima da je na mjestu eksplozije nastala ogromna rupa „u kojoj se moglo 100 tovara kreča zavarit“. Na četiri ugla ove pravougaone tvrđave bile su izgrađene četiri tabije (kule) i pod njima prostor presvođen kubetima. U dvorištu su bile dvije kule za municiju i hambar za žito. Na zapadnom zidu te centralne vojne utvrde bila je glavna kapija koja je bila dobro čuvana. Danas nema traga tom utvrđenju i zidinama starog grada u Tuzli. U doba austrougarskog napada na grad, ta tvrđava još nije bila potpuno obnovljena.
Istorija izgradnje gradskih utvrđenja i njihovo rušenje
Prva tuzlanska utvrda od hrastovih trupaca tipa palanke podignuta je nakon Velikog bečkog rata, u kojem je Donja Tuzla više puta napadnuta u provalama austrijskih trupa. Kasaba Donja Tuzla je tokom ovog rata bila nekoliko puta opljačkana, porušena i popaljena prilikom austrijskih napada, a stanovništvo grada teško stradalo. Donjotuzlansku kasabu su još u toku Velikog bečkog rata, iz nužde, a na svoju ruku, utvrdili stanovnici samoga naselja. Dodatnom utvrđivanju grada se pristupilo nakon Karlovačkog mira, kada je stvorena i Tuzlanska kapetanija, čiji je cilj bio odbrana novih granica Osmanskog carstva. Prvo utvrđenje oko grada je bilo od drveta, tačnije od hrastovih trupaca. Ovaj se tip utvrđenja u osmanska vremena nazivao „palanka“. Iz jedne naredbe sultanovog divana, koja je ubilježena u Mühimme defter br. 105, vidi se da su još 1688. godine osmanske vlasti izgradile palanku u Donjoj Tuzli, kao i stražarske objekte na drugim važnim mjestima za odbranu tuzlanske nahije i donjotuzlanske kasabe. Isto tako iz dokumenta je jasno da su stanovnici tadašnje kasabe pri tome poslu bili prepušteni sami sebi. Pošto nisu imali dovoljno sredstava za ovu gradnju, stanovnici kasabe Donja Tuzla su 1694. godine poslali Porti, odnosno Velikom veziru Sürmeli Ali-paši, molbu radi pružanja pomoći oko odbrane. Na naredbu koja je izdata od starne Velikog vezira, a na molbu kadije obje Tuzle i svih donjotuzlanskih prvaka, uleme i stanovništa, osmanske vlasti su uputile pomoć u novcu i materijalu za dovršenje izgradnje prve palanke oko kasabe. Granice između Osmanskog carstva i carevine Austrije su se još više približile Donjoj Tuzli nakon novog rata 1716-1718. godine i Požarevačkog mira. Prije ovog rata (1716-1718) kasaba Donja Tuzla je bila opasana drvenom palisadom od hrastovih brvana tipa palanke. Ovakva se odbrana grada u novom ratu pokazala kao loša i nedostatna. Austrijanci su raspolagali novim i moćnim artiljerijskim oružjima, posebno topovima-minobacačima tipa „merzer“ ,za koje je drvena palisada bila obična dječija igračka! Grad je u tom ratu bio nekoliko puta napadnut, bombardovan, popaljen i opustošen od strane austrijskih trupa koje su provaljivale u Bosnu. Nakon novog rata vođenog od 1737. do 1739. godine odlučeno je da se palanka od drvenih brvana ukloni i grad utvrdi kamenim zidom. Ovo je za ta vremena bio veoma veliki, skup i ozbiljan građevinski poduhvat, pa se u njegovu realizaciju išlo postepeno. Smatra se da je do 1739. godine najprije od kamena izgrađena tvrđava u središtu grada. Posebnim novim fermanom 1737. godine iz Istanbula je naredjeno da se i oko kasabe Donje Tuzle izgradi kameni zid, kojim bi se zamijenila stara i neefikasna drvena palisada –palanka koja je opasivala gradsku jezgru. Tome se pristupilo poslije 1760. godine. Rad je započeo tek 1765. godine, a odužio se zbog pobune seljaka Spreče, Đurđevika i Banovića, koji su odbili da dotjeraju 6000 kola kamena, što su im tadašnje osmanske vlasti bile odredile. Nalog spomenutim selima da dotjeraju kamen za tvrđavu je izdao tadašnji bosanski vezir. Iz izvještaja od kraja mjeseca zilhiđe (prije 18 . maja) 1768. god. vidi se da je iz Prijepolja upućeno u Tuzlu 40 čerahora ( građevinskih majstora), što znači, da se grad zidao još u maju 1768. god. Prema izvještaju osmanske vojne inspekcije 1833. u gradu su bila 24 ispravna i 3 neispravna topa. Godine 1838. bio je tuzlanski grad u dobrom stanju. Gradom je zapovijedao dizdar, a Tuzlom kapetan. Kamena utvrda oko grada je postojala sve do 1870. godine. Tada je odlučeno da se zid oko grada poruši, jer je u to vrijeme ovakav način odbrane bio prevaziđen i neefikasan u modernom nečinu ratovanju sa novim i modernim artiljeriskim i ostalim vojnim sredstvima. Osim toga, ovaj zid je „gušio“ grad koji se u to vrijeme jako uvećao, daleko izvan opsega ovih zidina. U gradu je preostala još samo centralna kamena vojna utvrda koju su zatekle austrijske trupe kada su zaposjele grad 1878. godine. Ovu vojnu utvrdu su nakon okupacije porušile austrougarske vlasti, što predstavlja veliku grešku tih vlasti, praktično urbicid i uništavanje istorijskih objekata i spomenika kulture našeg naroda. Da je kojim čudom ostala ta tvrđava koja se nalazila na Trgu Slobode, ona bi danas predstavljala prvorazrednu turistička atrakciju.
(Nastaviće se)
