Piše: Jusuf Trbić
Šta označava sintagma „etničko čišćenje“, u kojoj je uobičajeni pojam čišćenja (nečeg suvišnog, prljavog) postao „najopasnija riječ na svijetu“, kako kaže Vladimir Petrović u studiji „Etničko čišćenje – Geneza koncepta“. Ona je uporedo sa ratnim raspadom Jugoslavije sa takvom silinom provalila u sve svetske jezike, da je već 1995. godine nazvana „metaforom našeg doba“. Istina, pojam čišćenja u smislu nasilnog odstranjivanja nepoželjnih osoba ili grupa upotrebljavao se vijekovima, jer je svakoj vladavini bilo potrebno ono što je njen kontrast, što nju opravdava i čini je pozitivnom, ali je tek u novije doba dobio etničku dimenziju. Rekli bismo: neprijatelji, stvarni ili izmišljeni, najbolje su gorivo svakog oblika homogenizacije, kao temelja čvrste vlasti.
Pojam čišćenja je dio rituala gotovo svih religija, ali, specifično značenje je dobio u 4. vijeku u doba cara Konstantina, za koga Eusebije iz Cezareje kaže da je „očistio carstvo zemaljsko od prljavštine bezbožnih grešnika“. „Čišćenje“ je dobilo poseban zamah u Srednjem vijeku, od krstaških ratova do progona heretika i svih koji se nisu uklapali u religijske i svjetovne okvire vlasti, i postavilo pravilo kojim se razdvajaju dobro i čisto od lošeg i nečistog. „Odlukama Četvrtog lateranskog koncila iz 1215. godine se „ekskomunicirala svaka jeres koja se diže protiv svete ortodoksne katoličke vere“. Čak i samo osumnjičeni za jeres biće anatemisani „dok ne dokažu svoju nevinost valjanim očišćenjem“. Zaprijećeno je ekskomunikacijom i svetovnim vladarima ukoliko „propuste da očiste svoju teritoriju od ove jeretičke prljavštine“. Tako je represija institucionalizovana u oblastima zapadnog katoličanstva.“ Sličan proces može se pratiti i u oblastima zapadnog, pravoslavnog hriščanstva. „Čišćenje“ vjere od nevjernika poslužilo je i kao opšti obrazac za odvajanje i uništavanje nepoželjnih, pa su tako, u doba kuge u Evropi, za koju se vjerovalo da je Božija kazna zbog ljudskih grijeha, bili optuženi Jevreji, što je u to doba bila jedina dodirna tačka inače krvavo zavađenih katoličanstva i protestantizma. Jevrejima su se pridružili i sljedbenici dualističkih vjerovanja, poput patarena, bogumila i katara (lat. catharos-čisti) koji su željeli „očistiti“ zvaničnu crkvu od pogrešnih vjerovanja, i protestanti, s kojima su crkvena i svjetovna vlast ušle u rat do istrebljenja. Cilj tog rata nije bio zaštita vjere, već uklanjanje nepoželjnih svim sredstvima, kako bi se stvorila ili učvrstila granica posjeda, feuda ili države. „Čišćenjem“ se stvarala homogena zajednica istomišljenika, kojom se lako upravlja. „Stalno „čišćenje“ postaje osnovna dimenzija društvenog standardizovanja“, zapisao je Michel Foukault. Sa Francuskom revolucijom oblikovan je sekularizovan pojam „čiščenja“, koji je izašao iz okvira religijskog mišljenja i postao društveno prihvatljiv ili bar uobičajen način ostvarivanja ovozemaljskih ciljeva. Primjer je komunistička ideologija oblikovana preimenovanim vjerskim kanonima, koja je, stalnom proizvodnjom unutrašnjih i vanjskih neprijatelja i njihovim beskompromisnim „čiščenjem“ obezbjeđivala neprekinutu napetost i homogenizaciju, kao osnovno gorivo politike. Lenjinove i Staljinove čistke su proglašene za najefikasniji model ozdravljenja Partije i društva, i to je postao zvanični model uređenja društva.
Zasnivanjem rasne teorije nazvane eugenika, „čišćenje“ društva od „prljavih“ elemenata dobilo je novu dimenziju i dovelo, na kraju, do nacizma. Osnivač ove kvazi-nauke bio je Englez Francis Galton, koji je smatrao da država treba direktno da utiče na instituciju braka, tako što će obezbijediti eliminisanje nasljednih bolesti i reprodukovanje zdravog i sposobnog potomstva. Na početku 20. vijeka ta je rasistička teorija, koja je svoje opravdanje nalazila u Darvinom učenju o preživljavanju najsposobnijih, primijenjena, sasvim pogrešno, na socijalni milje, stekla ogromnu popularnost, jer je pronalazila opravdanje za rasizam svake vrste (u SAD-u je do kraja 19. vijeka vladao zakon koji je zabranjivao brak između crnaca i bijelaca). U prve tri decenije dvadesetog vijeka u čak 24 države Evrope, Australije i Sjeverne Amerike formirana su udruženja za „mentalnu higijenu“, to jest za „čišćenje“ društva od mentalno zaostalih osoba, ali i svih koji kvare čistu bijelu rasu. Na toj osnovi su crnci proglašavani za nižerazredni tip ljudi. Principi eugenike ubrzo ulaze u zakonodavstvo nekih država. U Njemačkoj je teorija dobila naziv „rasna higijena“ i ubrzo se konkretizovala u zvaničnom zahtjevu za rasnu čistotu. Već jula 1933. godine, ubrzo nakon Hitlerovog dolaska na vlast, usvojen je zakon o eugeničkoj sterilizaciji oboljelih od nasljednih i drugih bolesti, a zatim (1935) i Zakon o zaštiti njemačke krvi i časti, koji je zabranjivao čak i seksualne odnose izmeđi Nijemaca i Jevreja. Učenje o višoj, arijevskoj rasi, koja treba da vlada svijetom, i „prljavim“, nižim rasama među kojima su, kao i toliko puta u istoriji, prednjačili Jevreji, postalo je temelj ubilačke nacističke ideologije. Slijedila je teorija i praksa „čišćenja“ rase od onih koji je prljaju. Rezultate svi znamo: najmonstruoznija ideologija u istoriji, holokaust i neviđene patnje i zločini.
Teorija o biološkoj čistoti rase, koja nema ni najmanjeg uporišta u stvarnosti, pretpostavlja da su nacije ili etničke zajednice biološki organizmi koji su stvoreni takvi kakvi jesu i takvi traju kroz cijelu istoriju, ne mijenjajući se, što je sasvim jasno opovrgnuto različitim naučnim istraživanjima. Pa ipak, iluzije o navodnoj rasnoj ili etničkoj čistoti i dalje su temelj razarajućeg nacionalizma.
Primjere je lako je naći i na prostoru Balkana. „Čišćenje“ Srbije i Crne Gore od Turaka (muslimana) do današnjeg dana je ostalo temelj narodne epike i mitologije i obrazac ideologije etnički čistih nacionalnih država, od Ilije Garašanina i njegovog „Načertanija“ iz 1844. godine do Miloševićevog i Tuđmanovog pokušaja stvaranja države za sve Srbe, odnosno Hrvate na kraju 20. vijeka. Da bi se uklonili Bošnjaci, koji su zbog svoje brojnosti bili smetnja ostvarivanju velikosrpskih i velikohrvatskih planova, zasnovana je golema industrija nacionalizma, dehumanizacije i rasizma, koja je polazila od rasne čistote Srba i Hrvata i nemogućnosti zajedničkog života s drugima i drugačijima, što je bila osnova davno poražene nacističke ideologije. Etničko čišćenje, uklanjanje onih koji su smetnja, da bi se stvorile Velika Srbija i Velika Hrvatska, i etnički čisti prostori i države, sve je to ostvarivano na jedini mogući način: zločinima, progonima, genocidom. A pošto ciljevi nisu ostvareni do kraja, rat se nastavlja političkim sredsrtvima, bez prestanka. „Organizovano iseljavanje muslimana“, kao zvanični program vlade Kraljevine Jugoslavije, „razmena stanovništva“ iz četničkog programa Draže Mihajlovića, „humano preseljenje stanovništva“ Dobrice Ćosića, „srpski svet“, kao nova formulacija programa „svi Srbi u jednoj državi“, pripajanje entiteta Republika Srpska Srbiji, koje zahtijevaju i srpski patrijarh, i srbijanski ministri, i Milorad Dodik, sve je to dio iste ideje kojom se napajaju generacije.
Prljavi rat protiv Bosne ogolio je suštinu nove definicije čistote, rasne ili etničke, svejedno. Kad se kaže da je neki prostor „etnički čist“, to znači da se on razlikuje od etnički „nečistog“, koji je zaprljan prisustvom nepoželjnih. A ti suvišni razlikuju se od ostalih samo po imenima i religiji (čak i kad nisu religiozni). Jugoslovenski ratovi devedestih godina prošlog vijeka, a pogotovo rat protiv Bosne, često su predstavljani kao nastavak viševjekovnih sukoba između rasa i religija. U zborniku „Desekularizacija sveta“ Peter L. Berger piše da …“postoji valjan razlog za sumnju da su tri partije koje su učestvovale u bosanskom sukobu, koji se uglavnom predstavlja kao sukob između religija, zaista bile vođene verskim ubeđenjima“. Kao i neki drugi autori, i on primjećuje da su svi stanovnici, zapravo, ista rasa, da govore isti jezik, a razlikuju se samo po religiji u koju niko od njih ne vjeruje. „Isti skepticizam o verskoj prirodi navodno religijaskog sukoba “, kaže Berger, „ iskazan je u jednom vicu iz Severne Irske: dok je čovek hodao mračnom ulicom u Belfastu pred njega je skočio naoružan čovek, uperio mu pištolj u glavu i upitao ga: „Da li si protestant ili katolik?“ Čovjek je promucao: „Ja sam zapravo ateista“. „O,da“, odvratio je naoružani čovjek,“ a da li si protestantski ili katolički ateista?“
Da bi se sakrile prave namjere, skrojen je novi žargon, ubilački žargon, koji je brutalne zločine označio kao „čišćenje terena“, poziv na ubijanje kao „nacionalnu homogenizaciju“, progone kao „humano preseljenje“, napade na tuđa sela i gradove kao „odbrambeni rat“ i „oslobađanje“, spaljivanje živih ljudi kao „preventivni rat“, genocid kao „veliki zločin“ izvršen u znak osvete zbog „naših“ nevinih žrtava, ubijanje djece kao „odbranu vjekovnih ognjišta“, laganje kao prvorazredni patriotski čin, masovne mitinge u znak podrške zločinu kao „događanje naroda“.
Ukloniti“one druge“, odvojiti ih od nas, napraviti državu samo za nas, na svim teritorijama koje nama trebaju, sačuvati naš identitet, kao nepromjenljivu, urođenu, biološku kategoriju, eliminisati njih jer ugrožavaju nas, našu nadmoćnu rasu i našu neukaljanu vjeru, to je zadatak bez čijeg ostvarenja nema našeg opstanka – to su neugasli zahtjevi primitivnih, malignih i zločinačkih balkanskih imperijalnih programa, čiji su pravi ciljevi sasvim prizemni: stvaranje države samo za nas i očuvanje neograničene moći. A da se sve to ne bi moralo nazivati istinskim imenom, preuzet je eufemizam kojim su se progonitelji služili stotinama godina i koji, sam po sebi, može imati različita značenja. Termin etničko čišćenje zvuči drugačije od riječi zločin, nekako mekše i nevinije, pa se njime može pravdati stvaranje (etnički čiste) pravedne države, razgraničenje, razmjena stanovništva, dogovor, podjela… Pa čak i brutalni zločini, masovne jame, koncentracioni logori, planska silovanja, progoni i neviđena zvjerstva.
Ali, na kraju se sve uvijek završi na isti način: genocidom.
