Piše: Saud Grabčanović
Kanun-I- Osmani Mehmeda II El-Fatiha
Ovaj sultan ima posebne zasluge za uređenje osmanskog zakonodavstva.U svojim dvjema kanun-namama Mehmed II Fatih je prvi put sistematizovao zbornik zakona pod nazivom Kanun-i Osmani. Prvi od ova dva kodeksa, koji je izdat neposredno poslije osvajanja Carigrada, odnosi se na raju. Njegovo prvo poglavlje sadrži grupu krivičnih zakona primenjivanih na svu raju, dok se u odjeljku koji se tiče oporezivanja posebno govori o muslimanima, a posebno o hrišćanima.U njemu se sistematizovano i u skladu s popisnim defterima nabrajaju one dažbine koje je raja dužna da plaća timarnicima, a to su rajinske dažbine: desetak, rad i, na kraju, tržišne obaveze. Dio ove kanun-name sadrži i zakone koji su važili i prije Mehmeda II Fatiha, te je prirodno što su u njemu prisutni snažni lokalni uticaji. Osvajačeva druga kanun-nama, nastala oko 1476, sastavljena je poslednjih godina njegove vladavine i tiče se organizacija. Nišandžija (pisar) koji ju je sastavio u predgovoru je napisao da je on po carevom naređenju prikupio sve poznate kanune i ostale zakone sultanovih predaka i da je lično sultan dodao nekoliko pojedinosti. Svojim pismenim naređenjem na početku, Mehmed II potvrđuje ovaj zbornik, da bi na kraju zaključio:„Po ovoj mjeri je država sređena. Neka moji sinovi i oni koji će doći poslije mene nastave da se bore za njen boljitak.” U ovoj kanun-nami su nabrojani glavni velikodostojnici na Porti i u Carskom saraju i navedena njihova ovlašćenja, unapređenja, rang, plate i penzije, protokol i kazne. Zbornik nedvosmisleno odražava koncepciju sultana kao središta Porte i izvora sve vlasti, utvrđujući uz to protokolarni sistem za čiji je okvir i osnovu uzet stepen blizine sultanu. Ovakva shvatanja i forme potpuno su tursko-islamski, a ne vizantijski, kako se to nekada mislilo. Pored te dvije opšte kanun-name, Mehmed II Fatih je izdao i nekoliko zakonodavnih dekreta koji se odnose na rudnike, opticaj i kovanje novca, carine, monopole, prikupljanje nekih poreza, pored onih odredbi koje regulišu status pojedinih staleža.Ovi zakoni i uredbe, koji će uz neznatne ispravke ostati na snazi do sedamnaestog vijeka, odražavaju lokalni uticaj. Kanun-nama Mehmeda II Fatiha koja određuje status raje predstavlja srž zakonika Kanun-i Osmani, iako je kasnijim dodacima i modifikacijama bila proširena. Prve krupne dopune svakako su unesene prije 1501. godine, za vladavine sultana Bajazita II. Osnovni principi zakonika Kanun-i Osmani formulisani su krajem četrnaestog vijeka, što će reći mnogo prije njihove kodifikacije u Kanun-nami Mehmeda II Fatiha i u kanunnamama za pojedine sandžake Rumelije i Anadolije.
Kanunske reforme, Kanun-I-Osmani Sulejmana I Zakonodavca
Osmanski sultan Sulejman I Kanuni ( Zakonodavac – kako ga nazivaju Turci, ili „Veličanstveni“ – kako ga nazivaju Evropljani, bio je poznat kao dobar i pravedan vladar. Pored toga što je bio veliki osvajač, pod čijom je vlašću Osmansko carstvo doživjelo svoj vrhunac, Sulejman je bio poznat i kao veliki zakonodavac. On je dao poseban pečat srednjovjekovnom osmanskom zakonodavstvu. Zbog tih svojih velikih zasluga u konačnom formiranju osmanskog zakonodavstva i zakonodavnog sistema on je od svojih sunarodnika dobio nadimak „Kanuni“. Sulejman I je najprije sakupio sve kanune svih prijašnjih sultana, uredio ih i uskladio sa novim vremenom i šerijatskim propisima. Od čitave šume tih zakona on je, njihovim dotjerivanjem, stvorio jedan pojednostavljeni zakonik : novi Kanun-i Osmani, koji će biti na snazi u Osmanskom carstvu više od 300 godina. Sulejman je donio i mnoštvo novih zakona. Uveo je zakone koji su štitili protiv korupcije, koje ranije zakonodavstvo nije poznavalo. Sulejman I je bio odlučan u iskorjenjivanju korupcije u svom carstvu i na tom je planu postigao izvanredne rezultate. Ovako nešto u kršćanskoj Evropi toga vremena je bilo nezamislivo. Zapadna Evropa tog vremena je bila duboko korumpirana, a u njoj su tada vladali katolička crkva i njena inkvizicija, koje su bile ogrezle u korupciji. Sulejman je kršćanskoj raji toliko smanjio davanja, da su uslovi života za seljaštvo bili bolji u Osmanskom carstvu nego što su ih tada imali kmetovi u kršćanskoj Evropi . Donošenje ovih zakona je izazvalo veliku migraciju –bjekstvo kršćanskih kmetova sa zapada na istok u Osmansko carstvo, posebno iz pograničnih krajeva. Paradoksalno, tada su Evropljani dolazili da rade u naše krajeve! Sulejman je novim zakonima smanjio broj sudskih presuda s kaznom smrti i odsijecanja udova. Osmansko carstvo je pod Sulejmanovom vlašću steklo i veliku prednost ispred evropskih zemalja u obrazovanju, nakon što je on uveo besplatno školovanje za dječake. Obrazovni centri bili su u sklopu džamija, a uz njih su se često nalazile knjižnice, bunari, javne kuhinje i bolnice dostupne svim građanima. Kulturni napredak bio je tako snažan, da se razdoblje Sulejmanove vlasti naziva osmanskim zlatnim dobom. Osnovane su stotine umjetničkih društava pod nazivom „Zajednica talentiranih“, a pristupiti su im mogli umjetnici i obrtnici iz svih osvojenih zemalja. Redovne honorare umjetnicima je isplaćivao sam sultan, koji je bio mecena i veliki ljubitelj umjetnosti. Sulejman je pisao poeziju, kao pjesnik bio je poznat pod pseudonimom „Muhibi“. U šesnaestom vijeku u doba vlasti sultana Sulejmana I su kanun-name beglerbegluka u Anadoliji i Rumu (Amasija-Sivas) proširene tako što su obuhvatile i provincije istočne Anadolije, Sirije, Kipra i Gruzije. Na sličan način su kanun-name, pisane za sandžake Rumelije, primijenjene za osnovu zakonodavstva u Ugarskoj. Iz kanun-nama s kraja petnaestog vijeka se vidi da je osnovni princip zakonika Kanun-i Osmani bio da „raja i zemlja pripadaju sultanu”. To znači da niko nije imao prava niti je mogao da bilo na koji način gospodariti zemljom i seljaštvom bez sultanovog posebnog ovlašćenja. Ovaj princip je obezbjeđivao sultanu apsolutan suverenitet u Carstvu i konačno otklonio sve vidove legalnog gospodarenja po provincijama. Dopuštao mu je da uspostavi timarski sistem i da donekle vrši kontrolu nad vakufima i privatnim posjedima. Taj princip je u biti bio osnova osmanskog autokratsko-centralističkog režima. Kanun-i Osmani je, u načelu, osuđivao kuluk i zloupotrebu radne snage raje, zamenjujući ih, u većini slučajeva, plaćanjem u gotovom novcu. Njime je uveden fiskalni sistem koji je, u osnovnim crtama, bio jednostavniji i manje podložan zloupotrebama negoli raniji slični sistemi osmanskih feudalnih službi. Namirnice su se mogle rekvirirati i kuluk zahtijevati jedino onda kad je to bilo u interesu Carstva, i tek pošto bi sultan za to izdao poseban dekret. U svim drugim prilikama, državni opunomoćenici su kupovali namirnice od raje po tržišnim cijenama. Svrha ovakvih odredbi je bila da se spriječi da vojnička klasa izrabljuje raju i seljački živalj. Stoga su razrezivanje nameta prema imovinskom stanju i prikupljanje dažbina u skladu sa zakonom bili vladajući principi osmanskog poreskog sistema. Kanun-i Osmani je pridavao veliki značaj utvrđivanju iznosa svakog danka, vodeći računa na koji će se način i u koje vrijeme prikupljati, a sadržao je i zaštitne odredbe koje su onemogućavale da se neki danak pod različitim imenom naplati dva puta. Od plaćanja fiskalnih obaveza je oslobađao je sveštenike, stare i nemoćne, žene i djecu.
(Nastaviće se)
