Piše: Jusuf Trbić
Kad je 2. decembra 2002. godine konačno počela obnova bijeljinske Atik džamije, koju su u martu 1993. srušili Karadžićevi fašisti, zajedno sa svim džamijama i ostalim muslimanskim vjerskim objektima na cijeloj teritoriji koju su okupirali, bageri su otkopali čudne kamene monolite – srednjovjekovne nadgrobne spomenike, stećke. Ta jedinstvena kamena obilježja, kakvih nema više nigdje u svijetu, nalaze se na mnogo mjesta na prostoru koji je nekada obuhvatala velika srednjovjekovna bosanska država. Prema popisu iz sedamdesetih godina, u BiH ima registrovanih 59.593 stećka, u graničnim dijelovima Hrvatske ( 4.447), Srbije ( 2.267) i Crne Gore ( 3.048). Najviše ih je u Hercegovini, u dolini Lašve, Podrinju i starom Humu. Zavisno od toga gdje se nalaze, ovi nadgrobni spomenici zovu se : mramor ( mramorje), kam, bilig ili biljeg, steljak, mašeta ili stećak. Nekadašnji direktor Zemaljskog muzeja u Sarajevu Marko Vego je, nakon višegodišnjih istraživanja, objavio (1970.god.) da je na bosanskohercegovačkom prostoru, od skoro 65 hiljada, evidentirano samo 325 ispisanih stećaka. Inspirisan njima, veliki pjesnik Mak Dizdar ispjevao je svoju nenadmašnu zbirku poezije “Kameni spavač”. Bijeljinski stećci su izazvali ogromno zanimanje, jer je među njima, uz 40 bez natpisa, bilo i 23 s natpisom, više ili manje čitljivim, što je bilo izvanredno otkiriće, koje je bacilo novo svjetlo na istoriju ovoga kraja. Stećci su donijeti s nepoznate lokacije i ugrađeni u prvobitne temelje džamije, što je bio čest slučaj i sa drugim objektima građenim od srednjeg vijeka do danas.
Naravno, velikosrpski nacionalisti, predvođeni tadašnjim direktorom Muzeja Mirkom Babićem, lansirali su priču kako je tu nekad bila crkva, koju su Turci srušili, pa tu podigli džamiju, što je podupirao i vladika Vasilije Kačavenda. Ali, nezavisna državna komisija, sastavljena od vrhunskih stručnjaka, ubrzo je utvrdila istinu, koju je pred javnost iznio sam Mirko Babić. Ali, onda su on, arheolozi i novinari njegovog kalibra iznijeli priču da se radi o srpskim nadgrobnim spomenicima iz 14. i 15. vijeka, mada je opštepoznato da su sve do polovine 19. vijeka u Bosni živjeli samo Bošnjani (ili Bošnjaci) sve tri vjere, a da su tada pravoslavci i katolici postali Srbi i Hrvati na talasu nacionalističkih pokreta koji su dolazili iz Srbije i Hrvatske. Čak i danas čuveni Ilija Garašanin, ikona srpskog nacionalizma, u svom programskoj djelu “Načertanije” iz 1844. godine govori o “ Bošnjacima sva tri vjere”. A taj začetnik ideje Velike Srbije sigurno je znao ko je živio u Bosni u njegovo vrijeme. Ipak, nekima je priča o bijeljinskim stećcima poslužila čak i za tvrdnju da su se ispod svih bosanskih džamija nalazile crkve, ali se ta činjenica, eto, krije, i da su Turci, rušili ne samo crkve, već su zatirali i groblja, što sasvim liči na ono što su radili srpski nacionalisti u čitavoj svojoj istoriji, a pogotovo u ovoj posljednjoj agresiji na Bosnu. Za bijeljinske stećke je rečeno da su napisani “ na srpskom jeziku i pismu”, ali, kako je utvrđeno, svi novopronađeni bijeljinski stećci uklesani su bosančicom, autohtonim bosanskim pismom koje je nastalo po ugledu na ćirilicu. A stećci su značajan dio BOSANSKE kulturne baštine, i njihovo svojatanje, s bilo koje strane da dolazi, izraz je krajnjeg nacionalističkog sljepila i bezobrazluka. Inače, poznati stručnjak za istoriju stećaka Šefik Bešlagić smatra da je to originalna, samosvojna kulturno-umjetnička pojava srednjeg vijeka, koja ni u čemu nema uzora u svijetu, i da, zapravo, to nisu spomenici vjerskog, već svjetovnog karaktera. Činjenicu da vjerska pripadnost pokojnika nije tada bila važna potvrđuje i to što su ispod stećaka sahranjivani i bogumili, i pravoslavci, i katolici, i muslimani, i po tome su stećci jedinstven bosanski kulturni fenomen.
Ako su tačne pretpostavke da su bijeljinski stećci prenijeti s neke lokacije u blizini, to znači da je ovaj kraj bio razvijen i bogat i znatno prije dolaska Turaka, jer je gradnja takvih nadgrobnih spomenika sigurno bila skup i složen posao. A to onda pomiče dalje u prošlost cjelokupnu istoriju ovoga kraja.
Ali, ako nije poznato odakle su donijeti bijeljinski stećci, za dva sačuvana stećka u Zagonima jasno je da potiču s lokaliteta koji još od srednjeg vijeka nosi naziv Mramorje. U tekstu profesora Riste Matića, objavljenom u zborniku “Semberija kroz vijekove” ( BZK “Preporod” 2011.) govori se o nekropoli stećaka u Zagonima, koju su ljudi i vrijeme u dobroj mjeri oštetili i uništili. Ali, i malobrojni ostaci govore da je ovdje, još u doba Kulina bana, postojalo naselje, vjerovatno i neka vrsta crkve, čiji temelji se i danas mogu naći ispod površine zemlje. Dva sačuvana stećka pomjerena su nešto dalje s njive, u šumu, jer su smetala oranju, a mještani tvrde da takvih kamenih monolita ima još na tom mjestu, ali su prekriveni debelim slojem zemlje. Isklesani su od kamena sedre i manjih su dimenzija, sa očuvanim ornamentima i tragovima slovnih znakova, ali bez uklesanog krsta ili polumjeseca, što možda govori o tome da potiču iz najranijih vremena. Inače, stećci su se, kao nadgrobne ploče, pojavili u 11. vijeku, od 13. do kraja 15. vijeka traje druga, naintenzivnija faza njihove gradnje, a posljednji period je kraj 15-tog, pa sve do polovine 16. vijeka. Stećci u Bijeljini i Zagonima, po svemu sudeći, potiču iz druge faze.
Ali, to nisu jedini stećci otkriveni na bijeljinskom području. Lokaliteti sa stećcima nađeni su i u selima Batković, Čađavica, Gornja Bukovica, Gornji Dragaljevac, Glavičice i Kojčinovac. U pitanju su manje nekropole, kakvih je u čitavom Podrinju, i na lijevoj i na desnoj strani Drine, bilo mnogo, što govori o uticaju bosanske srednjovjekovne države i dalje od njenih granica. To je takođe dokaz o snažnom djelovanju Crkve bosanske u ovim krajevima.
Treba li reći da bi ova otkrića svuda u svijetu bila izuzetno značajna, pa bi, zbog očuvanja tih jedinstvenih spomenika, bile podignute specijalne građevine, koje bi ih štitite od zuba vremena i nemara ljudi. U Bijeljini je neko vrijeme bilo govora o tome da se dio dvorišta Muzeja natkrije, da se ozida posebna prostorija ili učini nešto treće, da bi se stećci sačuvali. Do danas – nema ništa od toga. U Zagonima je još gora situacija : niko već godinama ni ne pokušava da se to područje istraži i sačuva. Muzej nema novaca za taj posao, političare to ne interesuje, narod ima preča posla.
Ali, zar je to za nas nešto novo?