Piše : Saud Grabčanović
Istina o Husein-kapetanu Gradaščeviću i pokretu za autonomiju Bosne
Pobuna bosanskih spahija: ajana, kapetana, begova i aga protiv sultanovih reformi početkom 19. stoljeća je suštinski jako kontroverzna i teško razumljiva sa aspekta razmišljanja današnjeg bosanskog čovjeka. Krucijalno pitanje koje se može postaviti kada dobro proanaliziramo sve okolnosti , razloge i ideje vodilje ove pobune jeste : je li ova pobuna spahija u Bosni pod vođstvom Husein- kapetana bila stvarni pokret za autonomiju, a kasnije i za nezavisnost Bosne kao države, ili je to u stvari bio konzervativni i anahroni pokret bosanskih spahija protiv novina i reformi koje su trebale unaprijediti Osmansko carstvo, ali su koje su zadirale u njihova prava ?
Moje je mišljenje da je ovaj pokret u stvari bio anahron i konzervativan sa aspekta trenutka u kojem je nastao i predstavljao je prirodnu reakciju bošnjačkih feudalaca na sultanov pokušaj da im ograniči vlast koju su imali u rukama i da im oduzme privilegije za koje su se oni i njihovi preci izborili na bojnom polju dajući živote i lijući krv za svoju Bosnu, Osmansko carstvo i osmanske vladare . Neposredan povod za pobunu je bio hatišerif kojim je sultan dao Srbima u Srbiji veliku autonomiju i prava koja su se graničila sa nezavisnošću. Taj je zakon, u stvari, predstavljao sultanovu kapitulacija pred zapadnim silama i carskom Rusijom. Dojučerašnja raja je pod mentorstvom tih sila dobila veća prava od bosanskih spahija. Bošnjački ajani i kapetani su tim činom bili duboko povrijeđeni i osjećali su se poniženim. Posebno ih je iritirala predaja prekodrinskih nahija Miloševoj Srbiji. Iz tih nahija su odmah bili protjerani i prisilno iseljeni svi muslimani koji su živjeli u selima. Ostalo je samo muslimansko stanovništvo u gradovima, iz kojih će nešto kasnije, 1862. Godine, biti takođe protjerano. Tvrdnja da je ova pobuna predstavljala pokret za autonomiju ili nezavisnost je u stvari predstavljala samo sekundarnu ideju ovog pokreta.
Osnovna ideja ovog pokreta je vezana za lične, tj. egzistencijalne razloge bunta bosanskih spahija. Sa uključenjem kompletnog bošnjačkog naroda u pokret ova pobuna bi dobila opštenarodni legimitet i sultana stavila pred svršen čin. Bosanski ajani, kapetani i sav begovat u Bosni toga vremena su predstavljali minoran procenat ukupnog stanovništva, pa su njihove šanse u sukobu sa sultanom i centralnim vlastima, bez opštenarodne podrške, bile osuđene na propast. Bilo je potrebno stvoriti platformu oko koje će se okupiti većina stanovništva da bi ovaj pokret imao šansi za uspjeh. Bosanska elita toga vremena poslužila se istim metodama kojima se i danas naša elita koristi: svoje lične interese i ciljeve uvila je u opštenarodne interese i zaklonila se iza leđa svog naroda! Ličnost Husein-kapetana Gradaščevića zaokuplja maštu istoričara i književnika još od vremena kada je njegov pokret doživio fijasko. Sami razlozi koji su ovog bosanskog velikodostojnika nagnali da se pobuni protiv osmanske uprave u Bosni različito su tumačeni i objašnjavani. Ono što predstavlja stanovit problem u ispravnom sagledavanju istorijskih činjenica i pravilnom shvatanju uzroka i motiva ustanka koji je Gradaščević podigao, svakako leži u činjenici da su mnogi bosanski književnici stvarali vlastite priče o Husein-kapetanu, upisujući nerijetko u njegovu biografiju i detalje koji nemaju istorijske podloge. Zato je nužno odvojiti istorijsku i književnu sliku Husein-kapetana Gradaščevića i analizirati u kakvom je istorijskom momentu djelovao i zašto je došlo do njegove pobune protiv sultanovih reformi.Treba dati odgovor na ova pitanja : da li je Husein-kapetan Gradaščević bio borac za bosansku autonomiju ili zaštitnik starog osmanskog poretka? Na ovo pitanje historičar iz Sarajeva Muhamed Nametak daje svoj veoma precizan i jasan odgovor, a analiza historijskih vrela i razumijevanje konteksta ubijedilo ga je da vjeruje kako je “borba za autnomiju Gradaščevića de facto i de jure bila borba za Bosnu i Hercegovinu, za njezine interese, što je u tom trenutku pretpostavljalo autonomiju”. Ono što je veoma zanimljivo jeste činjenica da današnji bošnjački intelektualci i istoričari zanemaruju poznate istorijske činjenice, namjerno ili ne, ignorišu istorijske izvore koji govore o tome da je Husein-kapetan Gradaščević bio čovjek koji je, u stvari, prevashodno iz ličnih interesa pokušavao očuvati “stari poredak”.
Niz tragičnih nesporazuma i izdaja bošnjačke elite učnili su da pobuna propadne i da istovremeno i sultanove reforme ne budu provedene. Praktično, nakon sloma pobune u Bosni je još dugi vremenski period ostao status kvo. Poznata je činjenica iz sačuvane korespondencije s centralnim vlastima da je Husein-kapetan garantovao da će, ukoliko mu se potvrdi namjesništvo u Bosni, „predano raditi za interese osmanske države“. To ne implicira pokušaj odvajanja Bosne od osmanske države, već sasvim nešto drugo, da je prije riječ o pokretu za očuvanjem starog poretka, odnosno prava koja je centralna uprava priznala stanovništvu ove pokrajine, a koja su uspostavljena tokom ranijeg vremena, te zahtjev da se povjerenje da domaćem čovjeku koji najbolje zna prilike u pokrajini i okolini. Da „kajmak“ u Bosni ne skidaju strane nego domaće spahije! Zanimljivo je da su osmanski sultani tokom prethodna dva stoljeća često prihvatali mišljenje lokalnih ljudi i potvrđivali imenovanja domaćih ljudi na razne pozicije. Također, imenovanje Ali-paše Rizvanbegovića za prvog čovjeka izdvojenog Hercegovačkog ejaleta, nakon sloma pobune Gradaščevića, kao nagradu za njegovu izdaju, pokazuje da je teoretski postojala osnova da sultan nakon kompromisnog dogovora udovolji zahtjevima Husein-kapetana i njegovog pokreta. Ali, zbog nedovoljne mudrosti i spleta okolnosti to se nije desilo. Nedovoljna promišljenost, tvrdoglavost, nespremnost na kompromise sa centralnom vlašću, ekstremna religiozna zatucanost i radikalizam gurnuli su bošnjačku elitu, a sa njima i narod, u oružanu pobunu protiv centralne vlasti. Tragično istorijsko nerazumijevanje i sukob centralnih i pokrajinskih vlasti je skupo koštao Bosnu i njeno stanovništvo, a posebno Bošnjake u kasnijem periodu. Nakon pobune i njenog sloma stanje u Bosni je ostalo nepromjenjeno kao status kvo. Niti je pobuna Bošnjaka uspjela, niti su uspjele sultanove reforme u Bosni.
Osnovanost zahtjeva pobunjenih ajana u Bosni
Zahtjevi koje su pobunjenici poslali Visokoj porti imali su svoje utemeljenje u kanunami sultana Sulejmana I „Kanunname i Hümayun“, kojom su još u 16. vijeku data posebna prava kurdskim begovima u istočnoj Anadoliji, koji su još od tada uživali posebna prava daleko veća od prava bosanskih kapetana . Kurdi su od tada imali autonomiju u okvirima carstva. Ovdje je prikazana ta kanunama u svom izvornom obliku:
- Sandžaci u kojima je na snazi sistem hukumeta, odnosno jurtluka – odžakluka jesu oni koji su predati na upravu mjesnim begovima i velikašima koji su bili na toj dužnosti u vrijeme kad su oni bili osvojeni.
- Hukumetski sandžaci predati su u privatni posjed, a jurtlučko-odžaklučki predati su u smislu arpaluka (apanaže) i hasa (najvišeg ranga darovnice).
- Hukumetski se sandžaci ne popisuju, u njima se ne uvode timari i zijameti. Svi prihodi pripadaju njihovim gospodarima.
- Ondje nema niti vojnih niti upravnih službenika središnje vlasti, oni imaju vlastitu vojsku.
- Jurtluk-odžakluk sandžaci podliježu popisivanju, u njima se uvode timari i zijameti.
- Ovdje nema svrgavanja niti imenovanja (od središnje vlasti). Kad prvak umreili se pokaže nezadovoljavajućim u službi, sandžak pripada isključivo potomcimaili njegovoj rodbini.
- U vrijeme rata obveznici služe pod komandom beglerbegova.
Zahtjevi koje su Porti uputili Gradaščević i pobunjeni bosanski ajani i kapetani dosta podsjećaju na neke od spomenutih paragrafa iz ove Sulejmanove Kanunname:
Prije svega zahtjev za isključivanje “stranaca” tj. Osmanlija i centralne vlasti iz odlučivanja po pitanjima unutrašnjeg uređenja Bosne. A zahtjevana bosanska “autonomija”, ma šta to značilo, i položaj samog Husein-kapetana, asociraju na kategoriju hukumeta iz ove pradavne Sulejmanove kanuname. Bosanski ajani ne samo da su bili protiv lišavanja svojih privilegija nego su tražili njihovo povećanje!
Istorijski uslovi u doba pobune
U vrijeme ove pobune Osmansko carstvo je bilo u velikoj krizi, koja se odražavala i na unutrašnjem i na vanjskopolitičkom planu. U to vrijeme sve je jači pritisak na vanjske granice Osmanskog carstva, a u samoj zemlji dolazi do urušavanja timarskog sistema, zbog čega propada ekonomska baza cijele države. Osmansko carstvo je u to vrijeme predstavljalo kolosa na „staklenim nogama“ ili, kako se to tada na Zapadu voljelo reći, “bolesnika na Balkanu“. Osmansko carstvo više nije bilo svjetska supersila koja je mogla diktirati i samostalno odlučivati na unutarnjem i vanjsko-političkom planu. Osmanski su sultani u to vrijeme trpjeli velike pritiske od strane zapadnih sila: Francuske, Engleske i Austrije, kao i carske Rusije. Posebno je u to vrijeme bio jak pritisak i uticaj carske Rusije na procese i pokrete unutar Osmanskog carstva. Rusija je u to vrijeme vodila niz uspješnih ratova protiv Osmanskog carstva i kao pobjednik je vršila jak pritisak na carstvo i sultana da prihvate njihove uslove. Osmanlije su, pod prijetnjom totalnog uništenja, nevoljno pristajali na sve pritiske i ucjene od strane ruskog cara. U to vrijeme posebno je na sceni bila podrivačka i subverzivna aktivnost Rusije na Balkanu. Rusija se u to vrijeme direktno uplela u tzv. Nacionalno-oslobodilačke pokrete balkanskih hrišćanskih naroda, koje je naoružavala i politički podržavala . Za ove svoje subverzivne aktivnosti Rusija je posebno koristila pravoslavnu crkvu i njezino sveštenstvo.
Sultan i Porta su pod pritiscima zapadnih sila i Rusije morali davati određene ustupke pobunjenim hrišćanskim narodima u carstvu, posebno Srbima u Srbiji. Davanje ovih ustupaka hrišćanima nije nailazilo na razumijevanje kod osmanske feudalne gospode, koja je ove sultanove akte smatrala izdajom vjere i države. Kao reakcija na sultanove ustupke kršćanima, neposredno je nastao i Gradaščevićev pokret. Gradaščevićev pokret bio je, kako pojašnjava sarajevski istoričar Nametak, samo jedan u nizu, a svima je zajedničko da su “naznačili početak dezintegracije osmanske države. Neposredni povod za izbijanje ustanka u Bosni bio je odnos sultana prema Knjaževini Srbiji i ustupci koje je porta pravila Milošu Obrenoviću.” Srpski ustanci su bili jedan od razloga stvaranja bosanskog pokreta za autonomiju, pošto je hatišerifom sultana Mahmuda II jedan dio bosanske teritorije preko rijeke Drine darovan knjazu autonomne Srbije Milošu Obrenoviću. Na ovaj su način mnoge bošnjačke spahijske porodice izgubile svoje posjede i izvore prihoda, što je kod njih izazvalo veliko nezadovoljstvo protiv vlasti tadašnjeg sultana. Husein Gradščević, kao i svi bosanski velikodostojnici, stekli su dojam da centralna osmanska vlast ne vodi dovoljno računa o bosanskim potrebama, te da provođenje određenih reformi osmanskih sultana direktno ide na štetu njihovih ličnih interesa, kao i interesa njihovog bošnjačkog naroda i same Bosne. Iz ovih se razloga Husein Gradaščević, ali i drugi značajni Bošnjaci, diže protiv osmanske vlasti. “Djelovanje Husein-kapetana Gradaščevića bilo je predmet interesa mnogih istoričara, koji su, kako kaže istoričar iz Sarajeva Sedad Bešlija, na različite načine tumačili motive njegove “pobune”. Jedni su u njegovom ponašanju vidjeli borbu protiv reformi koje je pokrenulo Osmansko carstvo, u procesu kojim se natojalo očuvati privilegije domicijelnog vladajućeg sloja, a drugi su njegovu pobunu tumačili na razini etno-nacionalne agende, u kojoj je Husein-kapetan Gradaščević bio centralni simbol. Ovo drugo tumačenje se naročito mnogo počelo koristiti u vrijeme osamostaljivanja savremene republike Bosne i Hercegovine krajem 20-og vijeka.
Istorijski kontekst nastanka Gradašćevićevog pokreta
Da bismo ispravno razumjeli Gradaščevićev pokret osnovni je preduslov dobro poznavanje istorijskog konteksta u kojem je nastao i nestao, a koji je bio veoma složen u političkom, vojnom, vjerskom i ideološkom smislu. Postoji nekoliko istorijskih činjenica koje se ne smiju zanemariti kada su u pitanju odnosi između centralnih vlasti u Istanbulu i pokrajinskih vlasti u Bosni u to doba. Bosanski ejalet, najzapadnija isturena osmanska pokrajina, imao je veliki značaj za cjelokupno carstvo u razdoblju od više od četiri stoljeća. Taj se strateški dio carstva našao u veoma nepovoljnom položaju nakon buđenja nacionalnih pokreta i ustanaka kršćanskog stanovništva na osmanskim teritorijama na Balkanu (tzv. Rumeliji). Pored niza posljedica tog procesa, postojala je konkretna opasnost da se odlukama mira u Jedrenama 1829. godine jedan dio teritorije šest nahija u prekodrinskoj Bosni pripoji Knjaževini Srbiji. Kada je u pitanju protivljenje reformama koje su inicirale centrale vlasti, u Bosni je još od 18. stoljeća ustaljena ‘pobunjenička praksa’ prema svemu novom što je dolazilo iz Istanbula. Ne treba zaboraviti da je Bosna u to vrijeme bila zatvorena, zaostala i veoma konzervativna pokrajina carstva, sa velikom nepismenošću u kojoj su politički odnosi bili jasno definisani.
Razlozi neuspjeha pokreta za autonomiju
Razlozi zbog kojih je pokret Husein-kapetana Gradaščevića doživio propast su mnogobrojni. Osnovni razlog propasti ovog pokreta je hronična nesloga bošnjačke vlastele i njihova međusobna borba za vlast, koju su Osmanlije vješto koristile. Drugi i veoma bitan razlog neuspjeha ovog pokreta i pobune je taj što zavjerenici u Bosni, u odnosu na Miloševu Srbiju, nisu imali na međunarodnom planu nikakvih mentora niti moćnih saveznika koji bi ih podržali i izvršili pritisak na sultana u kritičnom trenutku. Bosanske spahije, kao konzervativni muslimani, nisu ni pokušali potražiti saveznika u kršćanskom okruženju, koje je za njih tada predstavljalo „din dušmana“ sa kojim nema dogovora niti nagodbi! Osim nešto protivnika sultanovim reformama, u drugim pokrajinama carstva bošnjačke spahije nisu imale ozbiljnog saveznika. Sarajevski istoričar Muhamed Nametak definiše u svom radu tri osnovna razloga neuspjeha ovog pokreta : “Prvi je nedostatak političkog iskustva kod bosanskih vođa, koji su, nakon početnih pobjeda, stali i prokockali prednost koju su stekli tim pobjedama. Drugi uzrok je izostanak podrške izvan zemlje, koju su kršćanske zemlje, koje su se borile protiv osmanske vlasti imale, i treće , na kraju, ne treba izostaviti ni činjenicu da je Gradaščević bio izdan od Ali-paše Rizvanbegovića i njegovih saveznika, što znači da su unutarbosanske suprotnosti olakšale posao protivnicima borbe za bosanski suverenitet“. Istoričar Sedad Bešlija primjećuje: “Interpretacija procesa Gradaščevićeve pobune pati od nekoliko metodoloških boljki, a najveća je izostanak uvida u bazičnu osmansku izvornu građu. To je razlog zbog kojega danas izostaje multiperspektivni uvid u događaje i jedan od razloga zašto se o samom procesu i njegovim akterima “stvorila više mitološka i konstruirana slika, negoli objektivna historijska slika”. Dodatni problem je što se pitanje Pokreta za autonomiju “zloupotrebljava i neprecizno tumači u našoj široj javnosti”, a dijapazon onih koji javno iznose mišljenje o Husein-kapetanu Gradaščeviću i njegovoj pobuni širok je i veoma raznolik.
(Slijedi : Tanzimat i reforme u Osmanskom carstvu)