Piše : Saud Grabčanović
Uvod
U ovom radu ću Vam pokušati prikazati jedan značajan vojni objekat koji je naš grad krasio u periodu od Velikog bečkog rata pa sve do iza austrougarske okupacije 1878. godine. Svojevremeno je to bila najveća i najprostranija utvrda u Bosni i Hercegovini. Austrougarske vlasti su ovaj objekat porušile i zatrpale, tako da mu danas u gradu nema nikakvoga traga. I, za veliko čudo, nema ni slika a niti fotografija ovoga objekta, kako iz osmanskog doba tako i iz vremena kad su Austrougari okupirali grad. Jedino se ponekad prilikom kakvih građevinskih radova ili iskopavanja na mjestima gdje je stojao, pronađe po neki artefakt. O ovome objektu su ostale samo priče i legende koje smo mogli čuti od naših starih Bijeljinaca, aktera osmanskih vremena, koji su živjeli u gradu pedesetih godina prošloga vijeka. Postoje i pisani istorijski dokumenti u kojima se ova fortifikacija spominje.
Ovaj vojni objekat –zemljana fortifikacija koja se zvala „šarampov“ – je grad Bijeljinu, tačnije današnju centralnu gradsku jezgru, okruživala u periodu od 1690. do 1879. godine. Imala je za cilj da zaštiti i odbrani tadašnji grad Bijeljinu od neprijatelja i osvajača raznih vrsta, počevši od hajduka i razbojnika, preko napada Austijanaca u doba „turskih ratova“, pa sve do odbrane od agresije naših istočnih susjeda u drugoj polovini 19.vijeka, kada je Knjaževina Srbija pokušavala zauzeti naš grad. Ova fortifikacija je sa „ promjenljivom srećom“ branila grad. 1717. godine ta tada jako slaba fortifikacija nije uspjela odbraniti grad od austrijskih osvajača, ali je zato 1876. godine u tome u uspjela, jer je ranije dodatno utvrđena. Tada je ovaj šarampov zaštitio grad od osvajača, a bijeljinske Bošnjake od pokolja. Pored gradskog šarampova, grad Bijeljina je nekada imao i svoje kule, ustvari dva utvrđena begovska odžaka sa kamenim kulama. Obje ove kule su potpuno uništene 25. avgusta 1717. godine u razaranju grada koje su izvršile austrijske trupe pod komandom zloglasnog barona Maksimilijana fon Petraša. Ove kule više nikada nisu bile obnovljene. Danas, nakon toliko godina, veoma je teško odrediti gdje su te kule stvarno stajale. Ja ću u ovom radu pokušati odrediti tačnu lokaciju ovih kula i odžaka, prema istorijskim podacima koji su jako oskudni.
1.) Istorija utvrdnog graditeljstva
Još od postanka čovječanstva i nastanka prvih plemenskih i teritorijalnih podjela među prvobitnom ljudskom populacijom, ljudski rod prati prokletstvo stalnih međusobnih sukoba i ratova, uz koje su neminovno slijedili : razaranje, plačka, pokolji drugih i drugačijih, uništavanje njihovih materijalnih i kulturnih dobara te otimanje teritorija – njihovog životnog prostora, podjarmljivanje, pokoravanje i porobljavanje. Iz tih razloga, još od pradavnih vremena pripadnici jednog plemena pokušavali su se zaštititi od iznenadnih napada svojih susjeda, pripadnika drugih plemena. Oni su u svrhu odbrane svog životnog prostora, ljudi i imovine podizali vojne utvrde -fortifikacije. Fortifikacija (lat. fortificatio) je naziv i za nauku koja proučava utvrđivanje položaja radi odbrane od neprijateljskih napada. Ovaj termin se također koristi kao sinonim za razna utvrđenja, odnosno utvrđena mjesta, te za sam proces utvrđivanja, odnosno podizanja utvrđenja. To je obrambeni objekt u kojem je smještena vojna posada radi nadziranja nekog šireg prostora, ili sklanjanja stanovništva u slučaju neprijateljskog napada.
Fortifikacije su, dakle, vojne građevine i konstrukcije namijenjene odbrambenom ratovanju. Ljudi su počeli graditi odbrambene objekte prije nekoliko hiljada godina. Etimologija riječi fortifikacija dolazi od latinskih riječi fortis (“jak”) i facere (“činiti”). U starom vijeku ljudi su počeli graditi fortifikacije koje su u početku bile vrlo primitivne, ali efikasne u odbrani njhovih posjeda i imovine . Prvobitne fortifikacije ljudi su gradili na uzdignutim mjestima, od zemlje, u vidu odbrambenih bedema koje bi na vrhu ojačali pleterom i zašiljenim kolcima. Često je ta primitivna utvrda bila opkoljena dubokim šancem ispunjenim vodom koja je navedena iz obližnje rijeke ili potoka. Ovakva zemljana utvrđenja su kroz istoriju koristili mnogi narodi. Isprva su utvrde građene od kolja (palisade), pruća i zemlje, ali gdje je bilo pogodno i od kamena (gradine ili citadele). Poslije se grade veliki bedemi koji okružuju i goleme gradove (najveći su Babilon i kineski Xi'an), pa se pojam utvrde vezuje samo uz dodatno utvrđena i opremljena mjesta na tim zidinama. Rimljani su u odbrani svog „limesa“- državne granice prema Germaniji, imali izgrađen čitav sistem utvrda. Rimski castrum i bizantska poljska utvrda su imale duge tanke zidove i tanke tornjeve, jer je njihova uloga, prije svega, bila takva da je odgovarala velikim vojnim snagama koje su trebale uperiti što više oružja na neprijatelja.
Na vrhu takvih utvrda su dodavane drvene galerije poduprte konzolama, a tornjevi istaknuti prema konfiguraciji tla. Vremenom, sa napretkom nauke i tehnike, počele su se razvijati sve kompleksnije i efikasnije strukture vojnih fortifikacija. Utvrde se pojavljuju u najrazličitijim veličinama i oblicima, neke razvučene linije kao Hadrijanov zid ili Veliki kineski zid, dok su druge više-manje okrugle, kao bedem na vrhu brežuljka, neke pravokutne kao normanska kula, a neke nepravilne i mnogostrane, kao npr. gradske zidine. Sve su građene da budu jake, a ne da budu lijepe, a ipak, njihova masivnost i vještina kojom su zidane odaju smisao za stil i uzvišenost. U Evropi u ranom Srednjem vijeku isključivo su se gradile palisadne utvrde od kombinacije zemlje i drveta. Normani su prvi u 11. vijeku počeli mijenjati drvene palisade kamenom oplatom, te utvrde oblikovati u dva dijela : grad i podgrađe. U kasnijim vremenima , potkraj Srednjeg vijeka, sa napretkom ratnih tehnologija i razvojem naoružanja počele su se graditi čvršće i kompaktnije utvrde od kamena ili cigle, sa obaveznim vanjskim opkopima i preprekama. Tvrđave su se mogle osvojiti samo jurišem na vrata utvrde i ovnom za rušenje ili osvajanjem zidina sa opsadnim kulama na točkovima i katapultima.
Sigurnija i efikasnija kasnija metoda napada je bila : iskopati rov ispod kule, a zatim minirati (lagum turc.) tako da se kula sruši od vlastite težine. Jedina sigurna odbrana protiv toga bila je gradnja utvrđenja na stijeni ili vodom ispunjenim jarkom oko utvrđenja. Poseban period u razvitku utrvrdnog graditeljstva je nastupio sa nastankom i razvojem vatrenog naoružanja, posebno topova, i sa usavršavanjem njihove razorne moći. U 14. i 15. stoljeću kule na vanjskim bedemima postale su zdepastije i deblje, da bi mogle odoljeti udarima opsadnih sprava i artiljerije. Ali, sa razvojem novih artiljerijskih oružja tvrđave gube svoj značaj. Topovi, ali i armije koje su imale izdašna sredstva za izvođenje dugih opsada, naposljetku su doveli do opadanja važnosti tvrđava izgrađenih od kamenih blokova. Te su tvrđave sa kamenim zidinama u 17. vijeku bile zamijenjene obrambenim zemljanim nasipima (bastionima), koji su se pokazali kao efikasniji u zadržavanju topovskih projektila. Osmanlije su bijeljinski šarampov izgradile krajem tog vijeka i podigle su ga prema tom modernijem novom konceptu gradnje odbrambenih fortifikacija zvanih “bastioni od zemlje”.
Slijedi : Bijeljinske kule [II dio]