Piše: Saud Grabčanović
Glavne jevrejske etničke skupine u Evropi, njihov život i stradanje
Aškenazi Jevreji su, kao većinsko stanovništvo, živjeli na teritoriji današnje Njemačke u gradovima Špajeru,Vormsu i Majncu na Rajni. Majnc je početkom Srednjeg vijeka bio njihov centar, sa svojom jako uticajnom interpretacijom jevrejskih svetih knjiga. Pored toga, Aškenazi su živjeli u Frankfurtu, Kelnu i Erfurtu. Do getoizacije, njihovog pogroma i protjerivanja došlo je u Srednjem vijeku. Ovi pogromi su predstavljali produkt besomučne antijevrejske propagande kršćanskih crkvenih velikodostojnika, što predstavlja klasičan sindrom ksenofobije. U progonima Aškenazi Jevreja u Njemačkoj i ostalih Jevreja širom zapadne Evrope ključnu ulogu je odigrala katolička crkva. Takođe su i ostali Jevreji naseljeni u Evropi veoma brzo, još u ranom Srednjem vijeku, postali metom pogroma i progona od strane lokalnog kršćanskog stanovništva- njihovih komšija, predvođenih lokalnim kršćanskim vladarima. Zbog bjesomučne antijevrejske propagande Jevreji su svuda postajali omraženi, o njima su u dugom nizu sljedećih vijekova kolale različite najstrašnije optužbe: da obesvećuju hostije, truju bunare, kolju kršćansku djecu i njihovu krv koriste za pripravu svoga beskvasnog kruha…i na kraju da su oni glavni i odgovorni krivci za pojavu i širenje kuge u srednjovjekovnoj Evropi! Ove su predrasude u kasnijim vremenima, posebno u periodima pojave velike epidemije kuge u Evropi, za koju su neuki optuživali Jevreje, izazvale velike pogrome i pokolje nad jevrejskim narodom u Njemačkoj, kao i u nizu tadašnjih evropskih država. Istu ovu propagandu će u 20.vijeku prihvatiti i među njemačkim narodom širiti Hitlerov nacistički režim, što će na kraju rezultirati monstruoznim Holokaustom.
Uprkos svim tim pogromima i progonima jevrejski je narod u zapadnoj Evropi uspijevao preživjeti i dizao se iz pepela kao ptica feniks. U opštoj nepismenosti stanovništva i čvrstim podjelama feudalnog društva, pismenost i golemo dotadašnje kulturno iskustvo Jevreja, njihova inventivnost i inovacije, te njihov urođeni dar za trgovinu i bankarstvo kao i za ekonomiju uopšte, predstavljali su motor razvoja tadašnjih evropskih država. Uz to, neka zanimanja je katolička crkva osuđivala ili prezirala kao „grešna“, poput onih vezanih za bankarstvo, trgovanje robom i medicinu, pa su se u ta zanimanja smjeli uključiti Jevreji. Na drugoj strani zbog kršćanskih crkvenih kanona, Jevreji nisu imali pristupa u više krugove, kao i u vojne, te se nisu smjeli baviti ni obradom zemlje, koju nisu mogli posjedovati.Vremenom se u ovoj jevrejskoj skupini pojavio veliki broj svjetski poznatih naučnika i filozofa koji su zadužili cjelokupno čovječanstvo: Albert Ajnštajn, Nils Bor, Adolf von Bajer, Robert Openhajmer, Hajnrih Rudolf Hertz, Feliks Bloh, Karl Marks, Fridrih Engels…i td.i td.
Na drugoj strani je položaj Jevreja Sefarda (hebr. ספרדים, doslovno Španci), koji su naseljeni u Španiji i Portugalu, bio puno bolji, zahvaljujući arapskom osvajanju Španije i osmovjekovnom postojanju muslimanskog hilafeta Al Andalusa, koji je bio poznat po vjerskoj toleranciji. Jevreji su tada u Španiji u svemu bili ravnopravni građani, uživali su sva ljudska i vjerska prava i bili su izjednačeni pred zakonom sa muslimanima. Sefardi su dali više velikih jevrejskih filozofa: Rabi Moše ben Majmon (Rambam, Majmonides), Ben Jozef Sadija i Jehuda Ha Levi. Nakon progona iz Španije među Sefardima se pojavio jedan od najuticajnijih filozofa svjetskih razmjera i karaktera, izopšteni racionalista Baruh de Spinoza. Međutim, sa rekonkvistom i padom Andaluzije, poslednjeg ostatka arapskog hilafeta u Španiji 1492. godine, u ruke katoličkog kraljevskog para iz Kastilje i Aragona, Fernanda i Izabele, stvari su se u Španiji potpuno promijenile. Jevreji i muslimani su postali nepoželjni etnos u novoj katoličkoj državi koja nije prihvatala ni samu multietničnost, a posebno postojanje drugih religija na svome tlu. Jevreji Sefardi kao i njihovi raniji vladari, muslimani Španije, odmah su se našli na udaru Inkvizicije. Pod vođstvom katoličke crkve započele su velike pljačke i otimačine, likvidacije, nasilno pokrštavanje i na kraju konačni progon cjelokupne preostale populacije Jevreja i muslimana iz njihove domovine Španije.
Tako su Jevreji Sefardi bili prognani iz Španije i Portugalije nakon pada poslednje arapske muslimanske države na Pirinejskom poluotoku -Granade. Oni su nakon gotovo hiljadu godina života na španskom tlu bili protjerani 1492. godine. Neki od ovih španskih izgnanika su emigrirali u Portugaliju, ali su odande bili ubrzo protjerani (1497). Nastanili su se uglavnom u Maroku, Osmanskom carstvu, Francuskoj, Italiji, ali i SevernojAmerici, Holandiji, na Karibima i u Engleskoj. U manjem broju su se nastanili i u drugim zemljama. Jedan maleni dio njih se pokrstio i prihvatio katoličanstvo, te tako ostao živjeti u Španiji. Među tim pokrštenim Jevrejima svakako je danas najpoznatiji Kristofor Kolumbo, čovjek koji je otkrio Ameriku! Prognani Jevreji iz Španije među ono malo svojih ličnih stvari ponjeli sa sobom svoju bogatu kulturnu ostavštinu, melodičan jezik i nostalgične romanse koje su ih vezivale za stari kraj. Sa druge strane, zemlje koje su ih primile raširenih ruku imale su sreću da steknu izvanredne građane: intelektualce, ljekare i trgovce koji su činili da privreda procvjeta gde god da su se nastanili. Tokom vijekova, u većini sefardskih zajednica održala se nostalgija za starim španskim zavičajem. Govorili su španski jevrejski (el judeo-español– koji se u nekim zajednicama zvao ladino), pevali španske romanse i prenosili sa koljena na koljeno španske priče i poslovice. ( El mundo Sefarad )
Prognane Jevreje Sefarde, kao i španske muslimane, prihvatilo je Osmansko carstvo dozvolivši im da se nasele i žive na njegovom tlu. Osmansko je carstvo inače bilo poznato po svojoj vjerskoj i etničkoj toleranciji i predstavljalo je suštu suprotnost netolerantnoj katoličkoj zapadnoj Evropi. Jevrejski istoričari danas nepodijeljeno i uglavnom nekritički, hvale Osmansku imperiju kao spasonosno područje za Jevreje, kao svoje sigurno utočište sve od početka četrnaestog pa do kraja devetnaestog stoljeća. Iako je u prihvatanju Jevreja Osmansko carstvo imalo i nekih drugih interesa, nikako ne treba poricati ljudske i, današnjim rječnikom rečeno, humane razloge u prihvatanju prognanih evropskih Jevreja nakon španske kataklizme.
„Los sefardím“ kako su sami sebe nazivali Jevreji porijeklom iz Španije, bili su primljeni raširenih ruku u Osmanskoj carevini. Kada je na istanbulskom pristaništu dočekao brodove osmanske flote koji su prevozili Jevreje od španskih luka, sultan Bajazit II je izgovorio rečenicu koja će postati čuvena: „Oni koji su ih protjerali gube, ja dobijam.“ Grad Solun u današnjoj Grčkoj, ili kako su ga Osmanlije nazivale Salonik, postao je sjedište najbrojnije sefardske zajednice. Sefardi su se u Solunu počeli baviti trgovinom i zanatstvom, sa znanjima koja su ponijeli iz svoje domovine. Vremenom su postali veoma uspješni trgovci i zanatlije, obogatli se i počeli proširivati sfere svog poslovanja i uticaja širom evropskog dijela Osmanskog carstva, a i dalje. Osmanska imperija imala je u vidu i to da primanjem Sefarda i španskih muslimana dobija veliki broj kvalifikovanih zanatlija, obrtnika, bankara, učitelja i poduzetnih ljudi. Defteri ili popisi poreskih obveznika u Osmanskoj imperiji već u prvim decenijama XVI stoljeća, kao i u kasnijim decenijama, bilježe sve veći broj jevrejskih imena. Privrede tadašnjih gradova: Soluna, Istanbula, Burse, Izmira, Skoplja, Sofije, Sarajeva, Beograda… bilježe veliki uspon zahvaljujući, između ostalog, i velikim doprinosima Sefarda. Werner Keller u svojoj knjizi „Povijest Židova“ govori kako je Osmanska imperija u Sredozemlju plijenila francuske brodove i u zamjenu tražila da se Sefardima vrati konfiskovani novac ili roba visoke vrijednosti koja im je oduzeta na njihovom putu bijega prema Osmanskim teritorijama. ( El mundo Sefarad )
Teški progoni koje su Jevreji doživjeli tokom dvadesetog stoljeća u Evropi i strašna kataklizma u Holokaustu tokom Drugog svjetskog rata, uticali su na to da danas Jevreji o Osmanskoj imperiji pišu kao o nekoj vrsti izgubljenog raja. To je posebno opisano u eminentnom djelu „Povijest Židova“ Wernera Kellera. U slučaju Jevreja, kao i mnogih drugih naroda u Evropi u Drugom svjetskom ratu, pokazalo se da građanska ideja i građanski status nisu bili prepreka nacističkim progonima i eksterminaciji.
Jevrejske zajednice u Bosni, Srbiji, Makedoniji, Hrvatskoj i Grčkoj pretrpjele su strašno uništenje tokom holokausta, dok je Bugarska zaštitila svoje Jevreje (iako je Jevreje iz okupirane Makedonije i Trakije deportovala).
(nastaviće se)
