Piše: Saud Grabčanović
Jevreji u gradskoj upravi grada Bijeljine
Jevreji Sefardi su ubrzo nakon naseljavanja u Bijeljini važili za ugledne građane. Oni su nakon reformi u osmanskoj upravi u Bosanskom vilajetu koje su bile izvršene 1867. godine, imali svog predstavnika u novoformiranom multinacionalnom i multikonfesionalnom Medžlisu beledije (opštine) Bijeljina. Sve do 1878. godine i austrougarske okupacije BiH, jevrejski zastupnik u Medžlisu Bijeljine je bio ugledni bijeljinski sefardski rabin Menahem Salom. On je bio u delegaciji grada koja je predala ključeve majoru Budišu, i naš grad austrougarskim trupama bez borbe, u jesen 1878. godine. Kako sam već rekao, nakon okupacije BiH u naš grad se doseljavaju njemački Jevreji Aškenazi. Ubrzo nakon dolaska u Bijeljinu ovi novi doseljenici su stekli povjerenje svojih sunarodnika, pa su bili birani u gradsku vlast. Tako su oni, iako malobrojniji, postali uz Sefarde ravnopravan i važan dio političkog, ekonomskog i kulturno-društvenog života u našem gradu. U vrijeme austrougarske vlasti i formiranja nove gradske uprave, u Opštinskom vijeću grada, pored Menahema Saloma, bilo je još nekoliko Jevreja. Jak ekonomski položaj bio je od presudnog uticaja na zastupljenost Jevreja u gradskim vlastima. U periodu do 1914. g. kao članovi gradskog vijeća Bijeljine spominju se Menahem Salom, Papo Haim, Josip i Haim Alkalaj, a početkom 1919. godine među članovima opštinskog vijeća se nalaze: Papo Haim, rabin Baruh Zadik, Nusbaum Leon, Švicer Vilim i Avram Finci. Avram Finci je bio poznati jevrejski dobotvor i zemljoposjednik, on je bio vlasnik velikog salaša u okolini grada koji i danas nosi njegovo ime. Ovaj su salaš od 1946. godine naselili Romi.
Izgradnja zajedničke jevrejske sinagoge-havre u Bijeljini
Kako sam već ranije naglasio, između starosjedilaca u gradu, Jevreja Sefarda, i došljaka, Jevreja Aškenaza, postojale su velike razlike u jeziku, kulturi, običajima, načinu molitve, ishrani, a takođe i razlike u bogatstvu u čemu su došljaci nadilazili domicilne Jevreje. Ove dvije skupine su imale različite maternje jezike kojima su govorili u svojim domovima, Aškenazi njemački-Jidiš a Sefardi španski-ladino. Oni su takođe imali veliku razliku u vjerskim obredima i vjerskoj službi, pa su u početku imali zasebne bogomolje u gradu, dvije vjerske škole i dva rabina! Došljaci Aškenazi su predstavljali veliku konkurenciju domicilnim Jevrejima Sefardima, pa je između ove dvije skupine tinjao stalni sukob i netrpeljivost, koje su vjerski službenici kao vjerski jevrejski prvaci u gradu željeli prevazići. Najprije se, na inicijativu nejuglednijih i najbogatijih Jevreja iz obje gradske zajednice, formirala zajednička Jevrejska opština, što je bio početak „topljenja leda“ između rivalskih strana. Odlučujući momenat koji je doprinio totalnom pomirenju između ove dvije skupine Jevreja u Bijeljini bila je izgradnja zajedničkog vjerskog hrama, sinagoge ili havre, kako se je još u Bijeljini nazivao ovaj objekat. Glavni inicijator ideje o izgradnji zajedničke sinagoge u Bijeljini je bio Avram Levi, koji je bio prvi predsjednik Jevrejske opštine u našem gradu. U periodu od 1914. godine na čelu jevrejske sefardističke vjeroispovjedne (bogoštovne) općine u Bijeljini nalazio se rabin Zadik Baruh.
Sinagoga u Bijeljini je bila podignuta 1899. godine u Ćoralića mahali u tadašnjoj glavnoj gradskoj ulici Wilmastrasse, nalazila se na praznom placu koji se danas nalazi između stare autobuske stanice u gradu i hotela Drina (ranije Krin). Novi jevrejski hram bio je veoma prostran, sa galerijama na spratu i sa dva tornja. Sadržavao je i elemente istočnjačke arhitekture. To je bila prava ljepotica među bijeljinskim građevinama, prostrana, sa galerijom, tornjevima na sjevernom pročelju, kupolama u obliku lukovice, elementima koji su podsjećali na arhitekturu Istoka. Imala je površinu od 625 m2, dvorište od 388 m2, kao i vrt. Posljednjih nekoliko godina pred Drugi svjetski rat su sinagogu opsluživala dva rabina, koje su stari Bijeljinci popularno nazivali „jevrejske hodže“. Oni su, pored bogoslužja u hramu, vršili na smjenu i vjersku i prosvjetnu službu nastavom u Meldaru. Rabini su obavljali vjersku službu i u drugim vjerskim poslovima, pored ostalog i u vjerskom ritualu klanja stoke i živine za jevrejsko stanovništvo, tzv. košer. Jevreji, naročito ortodoksni, jeli su samo na taj način zaklano stočno i živinsko meso. Rabini su svoj posao u sinagogi obavljali bez ikakve naknade, potpuno volonterski! Pored toga što su, kao najučevniji i najpobožniji članovi zajednice, od naroda bili izabrani za rabine, oni su imali svoje obrte od kojih su živjeli zajedno sa svojom porodicom. Tako je rabin Zadik Baruh bio vlasnik trgovine nješovitom robom i otpada u kojem je otkupljivao staro željezo i od toga je živio.
Posjećenost sinagoge od strane Jevreja vjernika je uvijek bilo na zavidnom nivou! Stari Bijeljinci su pričali da je sinagoga bila uvijek puna, posebno subotom, kada je jevrejski „sveti dan“ Šabat. U sinagogu su išli svi, kompletne porodice sa malom djecom, od obaveze su bili izuzeti samo bolesni, trudnice, porodilje i putnici. Kako sam čuo od mojih starih : „u vrijeme ćifutske molitve u njihovim ulicama bila je pustahija“
Jevrejska je zajednica u Bijeljini bila jako dobro organizirana. Među Jevrejima je vladala velika uzajamna solidarnost. Svaka bogatija kuća je imala svoje štićenike-jevrejsku sirotinju kojoj je pomagala na svaki način, i materijalno i finansijski a najviše u hrani. Svi su članovi jevrejske zajednice u Bijeljini bili dužni poštovati i pridržavati se strogih pravila svoje zajednice, što je doprinosilo zajedničkom prosperitetu. Sva ova pravila po kojima su se oni ponašali proizilazila su iz vjerskih zakona propisanih u Tori i Talmudu, koje su oni kao revnosni vjernici bili dužni ispunjavati i poštovati. Jevreji su po pitanju sloge, solidarnosti i bogobojaznosti predstavljali suštu suprotnost u odnosu na svoje komšije muslimane i kršćane..
U toku II svjetskog rata Nijemci, posebno njemačka manjina iz Francjosefsfelda (Novo selo), pod vođstvom Karla Lajtenbergera koji je predvodio “Kulturbund”, izvršili su pogrom nad ovim jevrejskim hramom i onesposobili ga za svaku upotrebu. Sinagoga je bila razorena i opljačkana u potpunosti. Tako su takozvani “čuvari njemačke kulture” ispali obični pljačkaši. Iz sinagoge je odneseno osam Mojsijevih knjiga sa zlatnom izradom, pisanih na pergamentu. Nakon razaranja sinagoga je bila pretvorena u konjušnicu za njemačke vojne konje. Poslije rata sinagoga je srušena do kraja, a na tom mjestu je izgrađen mali park. Pravi Bijeljinci ovaj parkić i dan danas zovu „jevrejska (ćifutska) meraja“.
(nastaviće se)
