S vremenom su raznim putevima dolazili i drugi dobrovoljci iz mnogih evropskih zemalja, a Vlada Republike dala je 22. oktobra saglasnost da se od dobrovoljačkih jedinica formiraju internacionalne brigade. Na jugu Španije, u Albaceteu, formiran je štab koji je primao dobrovoljce i organizirao ih u borbene jedinice. U formiranju jedinica davana je pažnja nacionalnoj pripadnosti dobrovoljaca, odnosno poznavanju jezika. Od 1936. do 1938. godine došlo je u Španiju oko 40.000 dobrovoljaca iz 54 zemlje, a među njima se našlo i 1.900 boraca iz Kraljevine Jugoslavije.
Piše: Muhamed Nametak
Španski građanski rat otpočeo je službeno 17. jula 1936. godine. Bio je to jedan od prvih agresivnih fašističkih ratova na evropskom kontinentu, a cilj mu je bilo rušenje državnog poretka u Španiji i stvaranje fašističkog društva. Mnogi su uzroci izbijanja ovog sukoba. Španija je u 20. stoljeće ušla kao nerazvijena zemlja koju su mučile brojne teškoće, poput neriješenog agrarnog pitanja i pitanja manjina. Situaciju je dodatno usložnjavao i težak poraz u ratu sa Sjedinjenim Američkim Državama 1898. godine, u kojem je Španija izgubila preostale kolonije: Filipine i Kubu. Protiv postojećeg monarhističkog režima rastao je otpor građanskog republikanskog pokreta, radnika i seljaka.
Najžešći otpor režimu pružale su Katalonija i Baskija, iako je znatno nezadovoljstvo bilo prisutno i u većim urbanim centrima, poput Madrida, Valencije i Seville. Represija nad ovim pokretom otpora nije spriječila krizu sistema. Između 1917. i 1922. godine promijenilo se jedanaest vlada. Nakon haotičnog perioda, general Primo de Reivera izvršio je 1923. godine državni udar i uz pomoć dvora održao se na vlasti do 1930. godine. Ipak, snage otpora nisu pokazivale želju da odustanu od borbe.
Te je godine u Španiji bilo više od petsto štrajkova u kojima je učestvovalo milion štrajkača. U takvoj je situaciji De Rivera bio prisiljen odstupiti s vlasti, a sljedeće godine i kralj Alfonso XIII skinut je s trona. Tako je stvorena republika u kojoj je u narednih pet godina trajala borba za vlast između umjerene građanske opcije ujedinjene u Narodni front (Ejército Popular de la República) i desničara, koji su okupljali razne grupe: falangu, karliste, veleposjednike nezadovoljne rješavanjem agrarnog pitanja i Katoličku crkvu. Činilo se da je ta borba završena pobjedom Narodnog fronta, koji je na izborima u februaru 1936. godine odnio pobjedu i formirao vladu, ali je u julu iste godine vojnom pobunom protiv vlade započeo sukob širih razmjera.
Bio je to početak Španskog građanskog rata, u kojem je, po nekim procjenama, poginulo petsto hiljada, a po drugim milion ljudi. Od samog je početka rata sudbina išla u prilog falangistima. U avionskim nesrećama 1936. i 1937. godine poginuli su generali Sanjurjo i Mola y Vidal, čime je Francisco Franco postao jedini vođa ovog pokreta. S druge strane, u republikanskom frontu ideološke podjele podrivale su ratne napore. Dio pristaša Republike htio je isključivo braniti demokratske institucije, dok su u isto vrijeme anarhisti i trockisti građanski rat shvatili kao priliku za izvođenje revolucije. Taj raskol eskalirao je 1938. godine u oružane sukobe koji su oslabili kako vanjskopolitički, tako i vojni položaj Republike.
Franco je kao zagovornik fašizma primio direktnu vojnu pomoć, najprije od fašističke Italije, a zatim i od nacističke Njemačke. Pomoć mu je pružio i susjedni Portugal, na čijem se čelu nalazio konzervativni Salazar. Nasuprot njima, demokratske države bile su neutralne. Velika Britanija proglasila je embargo na prodaju oružja zaraćenim stranama, Francuska je također odbila pomoći Republici strahujući da bi to moglo dovesti do širenja građanskog rata na njezinom teritoriju. Jedina velika sila koja je Republici dala opsežniju vojnu pomoć bio je Sovjetski Savez. Sjedinjene Američke Države nisu se, također, direktno miješale, ali su prešutno podržavale Franca jer je Demokratska stranka predsjednika Roosevelta imala veliki broj glasača pod utjecajem Katoličke crkve.
Paradoksalno je bilo da su Velika Britanija i Francuska osnovale “Komitet za nemiješanje” u ovom ratu do istrebljenja. Komitetu su pristupile skoro sve evropske zemlje, pa čak i one koje su imale aktivno učešće u ratu, poput Njemačke, Italije i Sovjetskog Saveza, a pristupila mu je i tadašnja Kraljevina Jugoslavija.
U samoj je Španiji nacionalistima na ruku išlo to što su srž njenih oružanih formacije činile jedinice pod komandom profesionalnih oficira te iskusne kolonijalne trupe iz Afrike. Brojčano jače republikanske snage sastojale su se dijelom od profesionalne vojske, a većinu su činile slabo organizirane i koordinirane milicije kojima je veliki problem predstavljala nedisciplina.
Već od samog početka rata pokazalo se da je javnost u demokratskim državama naklonjena republikanskoj strani. Mnoštvo intelektualaca stalo je u odbranu demokratije u Španiji. To je kulminiralo osnivanjem Međunarodnog komiteta za pomoć španskom narodu u augustu 1936. godine u Parizu. Prvi strani dobrovoljci koji su se pridružili odbrani Republike bili su emigranti koji su živjeli u Španiji, kao i učesnici Međunarodne radničke olimpijade (Spartakijade), koja je trebala započeti u Barceloni 25. jula 1936. godine kao pandan Olimpijskim igrama u Berlinu. Od njih su formirane prve vojne jedinice uključene u jedinice Narodne antifašističke milicije.
S vremenom su raznim putevima dolazili i drugi dobrovoljci iz mnogih evropskih zemalja, a Vlada Republike dala je 22. oktobra saglasnost da se od dobrovoljačkih jedinica formiraju internacionalne brigade. Na jugu Španije, u Albaceteu, formiran je štab koji je primao dobrovoljce i organizirao ih u borbene jedinice. U formiranju jedinica davana je pažnja nacionalnoj pripadnosti dobrovoljaca, odnosno poznavanju jezika. Od 1936. do 1938. godine došlo je u Španiju oko 40.000 dobrovoljaca iz 54 zemlje, a među njima se našlo i 1.900 boraca iz Kraljevine Jugoslavije.
Jugoslavenski su dobrovoljci u Španiju dolazili iz više zemalja. U prvoj grupi našli su se oni koji su došli direktno iz Jugoslavije, u drugoj jugoslavenski radnici u inostranstvu. Na osnovu raspoloživih podataka, može se zaključiti da je druga grupa bila brojnija jer je očito veliki dio dobrovoljaca u Španiju stigao iz Francuske, Belgije, Sjedinjenih Američkih Država, Kanade i drugih zemalja. Većina dobrovoljaca koji su dolazili iz Jugoslavije bili su komunisti, što je bilo i logično budući da je Komunistička partija jedina organizirano pristupila slanju dobrovoljaca u Španiju. Bio je i značajan broj onih politički neangažiranih, ali je njihova uloga postepeno padala u zaborav, pogotovo u Jugoslaviji zato što je Komunistička partija uvijek u prvi plan stavljala vlastiti doprinos i svoje članove.
Broj Bošnjaka sudionika u Španskom građanskom ratu bio je nevelik jer su radnički i komunistički pokret iz kojih su mahom regrutirani dobrovoljci bili u to vrijeme vrlo slabo rašireni među muslimanima. Dostupni spiskovi pokazuju da je u Španskom građanskom ratu sudjelovalo dvanaest Bošnjaka.
Jedan od najpoznatijih među njima bio je Fadil Jahić Španac. Rodio se 1910. godine u Bijeljini, gdje je izučio stolarski zanat. Jahić je bio izuzetno oštrouman čovjek, politički angažiran od rane mladosti. U Španiju je došao u martu 1937. godine i ondje ostao do konačnog poraza republikanskih snaga. Neposredno pred odlazak u Španiju oženio je Hajriju Alijagić, sestru revolucionara Alije Alijagića.
Jahić se u Španiji borio u sastavu bataljona “Đuro Đaković”, tačnije, u mitraljeskom odredu. S vremenom je postao politički rukovodilac čete, a stekao je i čin kapetana. Nakon završetka rata, izbjegao je u Francusku, gdje je bio interniran u logor Vernet, najozloglašeniji logor u Francuskoj. Tu su bili svi oni za koje se vjerovalo da predstavljaju opasnost za Francusku. Njihova je situacija dodatno pogoršana kada je Francuska ušla u rat protiv Njemačke u septembru 1939. godine, koji je katastrofalnim porazom okončan u junu naredne godine.
Dolaskom kvislinške Petenove vlade, i životi zatvorenika došli su u pitanje jer je novi režim pokušavao svojom politikom, zaključenom u Montuaru 25. oktobra 1940. godine, uključiti ono što je ostalo od Francuske u Hitlerovu Evropu. Očajni uvjeti boravka nisu slomili Jahićev duh te se on u februaru 1941. godine ilegalnim putem vraća u Jugoslaviju i uskoro sudjeluje u borbi protiv Nijemaca i njihovih saveznika.
Među Bošnjacima koji su sudjelovali u Španskom građanskom ratu bio je i Ahmet Fetahagić. Rodio se u Zavidovićima 1913. godine, a nakon završene gimnazije, otišao je studirati tehničke nauke u Prag, u kojem ga je zatekao početak rata. S grupom jugoslavenskih studenata iz Čehoslovačke otputovao je u Španiju 1937. godine boreći se na strani Republike sve do njenog poraza. Ondje je završio vojni kurs i postao komandir voda u internacionalnoj brigadi. Dobio je čin poručnika, a postao je i počasni član Federacije studenata Španije. U borbama je Fetahagić pokazivao veliku hrabrost, čak je četiri puta ranjavan, njegovi su mu suborci zbog upornosti i hrabrosti dali nadimak “Čelik”.
Nakon poraza Republike, Fetahagić je s ostatkom jugoslavenskih dobrovoljaca u februaru 1939. napustio Španiju i pobjegao u Francusku, gdje je odmah nakon prelaska granica interniran u logor Girs, smješten na močvarnom tlu južne Francuske. Zarobljenicima u logoru nije bio priznat status ratnih zarobljenika, već su tretirani kao privremeno internirana lica s prijetnjom za sigurnost države.
U logorima su Fetahagić i Jahić iskoristili vrijeme da se dodatno obrazuju, kako školski i praktično, tako i ideološki. Jahić je nakon povratka u Jugoslaviju s početkom Drugog svjetskog rata postao politički komesar, što jasno pokazuje nivo njegovog poznavanja ideologije koju je slijedio. Sudbina je htjela da je i Fetahagić, isto kao i Jahić, po nalogu Komunističke partije otišao na rad u Njemačku kako bi se ilegalnim kanalima prebacio u Jugoslaviju. Obojica su poginuli u borbama s Nijemcima i njihovim saveznicima. Jahić je poginuo u februaru 1942. godine, kada su četnici iznenada napali partizanski štab u selu Vukosavci na Majevici. Fetahagić je poginuo krajem 1944. godine u borbi s Nijemcima kod sela Izačić u blizini Bihaća. Obojica su bila proglašena narodnim herojima Jugoslavije, a po njima su nazivane škole i ulice.
Mustafa Golubić jedan je od najmarkantnijih izdanaka jugoslavenskog komunizma. U Španiju je stigao početkom 1937. godine kao agent sovjetskog NKVD-a, preteče KGB-a. Zbog onoga što je činio tridesetih godina prošlog stoljeća, u životu prepunom špijunskih akcija i tajnih zadataka, nazivan je kasnije crvenim Jamesom Bondom. Bio je Staljinov čovjek od povjerenja, a u Španiju je došao iz New Yorka, gdje je za njim tragao FBI. Tokom juna iste godine učestvovao je u tajnoj operaciji u gradu Santander, čiji je cilj bio miniranje broda unajmljenog da iz Napulja prenese municiju za falangističke trupe. Ubrzo nakon ove akcije, Golubić je napustio Španiju i prešao u Pariz sa zadatkom da identificira trockiste u redovima jugoslavenskih komunista. U Jugoslaviju se vratio kada je već bila okupirana te se vrlo brzo uključio u organiziranje otpora protiv Nijemaca. Početkom juna 1941. godine, u jednoj akciji Gestapoa u Beogradu uhvaćen je i, nakon stravične torture, strijeljan.
Slično drugim totalitarnim režimima, Franco je odmah nakon pobjede krenuo ka učvršćivanju vlasti. U falangu je ujedinio sve fašističke organizacije, seljake i veleposjednike u poljoprivredna bratstva, omladinu u Nacionalni front, a studente i nastavni kadar u Španski univerzitetki sindikat. Sistematski je gušena svaka pokrajinska i nacionalna autonomija, što je najteže pogodilo Baske i Katalonce. Umjesto ustava, donesena je tzv. “Povelja Španaca”, a Franco je uzeo titulu kaudilja, odnosno vođe. Bio je na čelu države, armije i falange, što je pogodovalo stvaranju kulta ličnosti. Njemu se vrlo brzo pripisuju sve pobjede, predstavljan je kao budućnost Španije, što, naravno, niko javno nije smio dovoditi u pitanje. Kao i drugi diktatori, Franco je dobio i svoj pozdrav “Viva Franco”, koji je odjekivao gdjegod se kretao.
Iako fašistička država, Španija u Drugom svjetskom ratu nije sudjelovala na strani Njemačke i Italije jer Franco iscrpljenu zemlju nije mogao uvući u novi sukob, a po nekim indicijama, u sukob nije ulazio vjerujući da će krajnji ishod rata ići u prilog zapadnim saveznicima. Poraz fašizma i nacizma 1945. godine dočekan je u Španiji s velikom zebnjom jer se u pojedinim evropskim zemljama aktivno zahtijevalo njegovo skidanje s vlasti. Falangu je na vlasti održao Hladni rat. Zapadni saveznici procijenili su da je bolje ostaviti Franca nego rizikovati dolazak ljevičarskog režima bliskog Sovjetskom Savezu. Tome je djelomično bio razlog što je jedan od najvećih pomagača Republike za vrijeme građanskog rata bio Sovjetski Savez. (Jedna od interesantnih pojedinosti vezana za kraj građanskog rata jeste da je pred sami poraz Republike kompletna zlatna rezerva Španije, peta najveća po veličini u zapadnom svijetu, prebačena morem u Sovjetski Savez.) Zbog toga se Franca toleriralo na čelu Španije, a s vremenom je tolerancija prešla i u aktivnu podršku putem kredita, investicija i vojne saradnje. Budući da je Franco po prirodi bio monarhista, 1969. godine imenovao je Juana Carlosa iz Burbonske dinastije kao svog nasljednika. Po njegovoj je smrti Monarhija obnovljena, a Španija je postepeno demokratizirana i od 1986. godine član je Evropske ekonomske zajednice, današnje Evropske unije.
U agresiji na Bosnu i Hercegovinu Španija je pružila veliku podršku našoj zemlji, a bila je i jedna od prvih država koja je priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine. Španske vlasti tokom agresije nisu zaboravila borce koji su sudjelovali u Španskom građanskom ratu, pa su njihove obitelji pozvali da se od ratnih sukoba sklone u Španiju.
Spisak Bošnjaka sudionika Španskog građanskog rata
Sabit Abduzaimović (Tešanj)
Pašan Čaušević (Zvornik)
Ahmet Fetahagić (Zavidovići)
Mustafa Golubić (Stolac)
Fadil Jahić (Bijeljina)
Džano Ahmet Krvavac (Gacko)
Ibrahim Lipovača (Bihać)
Meksud Mujkić (Bijeljina)
Mehmed Paunović (Sanski Most)
Hasan Smailagić (Bihać)
Juso Huso Šehić (Livno)
Salko Zele (Stolac)
(stav.ba)