Ratni sukobi u ostalim gradovima i naseljima u Srbiji u ljeto 1862. godine
Piše: Saud Grabčanović
Ovi događaji u Beogradu su uzrokovali tragične poslJedice širom Srbije . U svim etnički mješovitim gradovima došlo je do veoma velikih sukoba između dojučerašnjih komšija Srba, koji su većinom živjeli po selima oko gradova i posebnim gradskim četvrtima, i većinskog gradskog bošnjačkog stanovništva. Srbi su krenuli u opšti napad na Bošnjake muslimane do njihovog konačnog uništenja. Bošnjačko stanovništvo se organizovalo prema svojim mogućnostima i pokušalo se suprotstaviti prijetećem pokolju. Šanse za odbranu malobrojnih muslimana su bile jako male. Ovaj sukob na Čukur česmi u Beogradu je za srpsko vođstvo i knjaza Mihajla bio samo traženi povod za ratni sukob i pogrom nad Bošnjacima muslimanima u gradovima u Srbiji. Planirani genocid i pokolj su dijelom spriječeni zahvaljujući samo turskim garnizonima i osmanskoj vojsci, koja je bila locirana u utvrdama u gradovima sa bošnjačkom većinom širom Srbije. Kompletno bošnjačko- muslimansko stanovništvo je pobjeglo pred koljačima u te utvrde. Svi koji nisu uspjeli pobjeći, bili su ubijeni. I žene i djeca. Sve kuće muslimana su opljačkane i spaljene. To se dogodilo u : Beogradu, Sokolu, Valjevu, Šapcu ,Užicu… Nakon pogroma, pljačke muslimanske imovine i paljevina po svim muslimanskim mahalama u ovim gradovima , srpska narodna vojska i specijalne paravojne jedinice – četnici opkolili su tvrđave i počeli dugotrajnu opsadu. Kada je vijest o pobuni u Srbiji stigla do sultana Abdul-Aziza u Istanbul,on je odmah naredio da turska vojska krene na Srbiju i silom uguši pobunu, a gradove oslobodi opsade. Ali, tada na scenu stupa Rusija i prijeti ratom Turskoj. Takođe je i Austrija izvršila dodatni pritisak na Tursku, kao i još neke zapadne sile poput Francuske i Engleske. Prijetio je veliki međunarodni vojni sukob.
Našavši se pred totalnim slomom svog carstva, tadašnji nesretni osmanski sultan Abdul- Aziz je kapitulirao. Pristao je da sklopi sramni mir i ugovor koji je bio nametnut od Rusije i zapadnih sila. Organizovana je međunarodna konferencija o stanju u Srbiji.
Na Berlinskoj konferenciji, održanoj 4. septembra 1862. godine, tadašnje velike vojne i političke sile: Austro-Ugarska, Francuska, Velika Britanija i Rusija, koje su tada istupale u korist Srbije, prisilile su Tursku da potpiše protokol od 12 tačaka. Osim što je u tim tačkama predviđeno da se Turska odrekne dijela teritorije u korist Srbije, u Kanlidži, mjestu kod Istanbula, zaključen je i poseban „Kanlidžijski protokol“ u kojem je, između ostalog, stajalo „da se muslimani iz Srbije moraju iseliti što brže… Muslimani mogu ostati na svojim ognjištima, zadržati svoja prava, ali samo pod sledećim uslovima: da se vrate veri pradedovskoj, a ako to neće, mogu da budu Srbi islamske vere ( ova srpska ponuda je formalno data zbog zapadnih sila, ali u praksi od nje nije bilo ništa). A ako to neće, onda moraju da se pišu i vode kao Cigani, a ako i to neće, onda moraju da se isele iz Srbije“. Veliki dio muslimana se odmah odlučio iseliti. Jedan broj je prihvatio da se vode kao Cigani, i to pretežno muslimani i Cigani iz Šapca, Loznice, Ljubovije, Malog Zvornika i Krupnja, samo da bi ostali na svome. Iz Užica su istjerani svi Cigani, iako su se tako izjasnili, ni oni nisu bili podobni jer su Užičani bili poznati kao velike bundžije i neprijatelji srpske države. Inače, muslimani u Srbiji, Bosni i ostalim djelovima carstva su bezrezervno priznavali samo vlast sultana, kao cara i halife, i vlast Osmanske države.
Muslimani nisu željeli živjeti u nemuslimanskoj državi, posebno pod vlašću kršćanskih vladara. U to vrijeme, kod muslimana nisu postojale nikakve rasne, nacionalne ili pak plemenske podjele. Nacionalne podjele su kod muslimana novijeg vijeka i vezane su za razvitak kapitalizma u tim zemljama. Bošnjaci tog doba su bili tek naziv za narod koji naseljava određenu provinciju Osmanske imperije, a ne nikakva nacija! Isto je bilo i sa drugim narodima koji su bili dio carstva. Svi su se utopili u jedan sveopšti panislamizam, bez obzira na boju kože, jezik i plemensku pripadnost. Svi su bili jedno, priznavali su halifu (sultana) za svog jedinog gospodara. Ovakva su shvatanja bila u skladu sa Časnim Kuranom i njegovim principima, a ta shvatanja, kao i mržnja koja je dolazila sa druge strane, onemogućavali su bilo kakav dalji zajednički život u Knjaževini Srbiji. Sultan je zbog toga prihvatio ugovor. Po tom ugovoru, turska vojska je ostala u ovim tvrđavama: Beogradu, Šapcu, Smederevu i Kladovu, i mogla je zadržati manje tvrđavske posade (ulufedžije). Te će tvrđave u Srbiji turska vojska konačno napustiti tek 1867. godine.
Nesposobni sultan Abdul- Aziz je na toj konferenciji u Kanlidži bezuslovno prihvatio ultimatum Rusije, Austrije i zapadnih sila da se cjelokupno «nepodobno» muslimansko stanovništvo iz Srbije iseli u Tursku, uz pravično obeštećenje. Za to su bile stvorene dvije popisne komisije za popis nekretnina kojima su raspolagali muslimani u Srbiji, jedna turska a druga srpska. Turska je procijenila vrijednost imovine na preko 3000,000 akči (51 tona finog zlata), srpska je procjena bila upola manja. Srbija je trebala tu nadoknadu isplatiti Turskoj, ali do te isplate nije nikada došlo. Srbi su po običaju prevarili sultana. Sultan Abdul- Aziz je nakon te konferencije odmah objavio hatišerif, kojim je naredio svim muslimanima iz Srbije da se odmah isele, uz pratnju turske vojske, koja se istovremeno povlačila iz tvrđava . Jadni Bošnjaci u Srbiji su to naređenje nerado prihvatili, a negodovanjem. Ali oni nisu imali drugog izbora, jer im je prijetio genocid ako se ne isele. Znali su da je Kanlidži protokol mrtvo slovo na papiru.
Stanovnici Sokola su objavili da se neće iseliti i da će ginuti do posljednjeg. Turska je vojska stanovnike Sokola silom istjerala iz grada. Danas njihovi potomci većinom žive u Kozluku na Drini, a nešto potomaka u Brezovom polju i Orašju na Savi. Jedina dva naselja na teritoriji današnje Srbije gdje su ostali muslimani su bila : Mali Zvornik i selo Sakar. Ta su dva naselja sve do 1878. i Berlinskog kongresa ostale dio Bosanskog pašaluka – ejaleta.
( Nastaviće se)