Piše: Jusuf Džafić
Onda se u Godišnjici Nikole Čupića (1910-1912) pojavljuje prijevod Jovana Radonića, koji sadrži opise mnogih jugoslovenskih krajeva, kao i opise mađarskih krajeva koji su bili nekada naseljeni Bošnjacima, ali i potrebne komentare i napomene u kojima je izvršeno lociranje određenih geografskih imena i identificiranje izvjesnih ličnih imena (Jovan Radonić, Putovanja Evlije Čelebije po srpskim i hrvatskim zemljama, Godišnjica Nikole Čupića, 29/1910, str. 33-101, 30/1910, str. 259-291, 31/1912, str. 233-297). No, s obzirom da nije pitanju izravni prijevod sa originala, već sa mađarskog prijevoda autora Imrea Karacsona, koji se i sam nije mnogo trudio da dešifruje geogafske nazive, pogotovo one koji su posljedica brojnih štamparskih grešaka u originalu, Radonićeva obrada je puna grešaka. Nakon desetak godina zastoja, pojavljuje se prijevod svih dijelova iz pete knjige Sejahatname vezanih za jugoslovenske krajeve iz pera Mehmed Remzi Delića (1921-1922), objavljen u nastavcima u sarajevskom nedjeljniku Domovina (Mehmed Remzi Delić, Iz putopisa Evlije Čelebije, Domovina, 2/1921, br. 43-125, 3/1921, br. 12-61), a mnogo kasnije (1948) republiciran kao jedan članak (Ibid., Istoriski časopis Istriskog instituta Srpske akademija nauka, 1/1948, 105-131). Time su prevedeni neki djelovi koji nisu dotada bili prevođeni (npr. sjeverna Dalmacija). Zatim imamo parafraziranje Evlijinog opisa Sarajeva koje nam donosi Alija Kadić (1927) u listu Gajret (Alija Kadić, Sarajevo prije 270 godina (po Evliji Čelebiji), Gajret 11/1927, br. 7, 8), pa prevodilački rad Gliše Elezovića objavljen u Glasniku Jugoslovenskog profesorskog društva (1931), Glasniku Istoriskog društva u Novom Sadu (1931), Beogradskim opštinskim novinama (1932), Zborniku Skopskog naučnog društva za istoriju Južne Srbije i susjednih oblasti (1935) i Istorijskom časopisu Istoriskog instituta SAN-a (1948). Iako predstavlja napredak, s obzirom na dotadašnje prijevode, ipak ima dosta grešaka, prouzrokovanih uglavnom nedovoljnim autorovim poznavanjem islama i islamske kulture i civilizacije (Gliša Elezović, Iz putopisa Evlija Čelebije, Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, 4/1931, str. 308-314, 455-460; 5/1932, str. 79-86; 6/1933, str. 351-355; 7/1934, str. 304-311; 8/1935, str. 101-111; Ibid., Evlija Čelebija o Beogradu, Beogradske opštinske novine (BON), 50/1932, br. 1, str. 45-55; Ibid., Povratak Evlija Čelebije iz Erdelja u Beograd. Njegov opis grada Avale, BON, 50/1932, br. 7, str. 448-450; Evlija Čelebija o Skoplju, Zbornik Skopskog naučnog društva za istoriju Južne Srbije i susjednih oblasti, 1935, sv. 1, str. 311-325; Ibid., Iz putopisa Evlija Čelebije, Istorijski časopis Istoriskog instituta SAN-a, sv. 1, 1948, str. 105-131). Elezović objavljuje i članak (1931), u kojem na osnovu podataka iz Sejahatname dao pregled Evlijine biografije (Ibid., Evlija Čelebija (svetski putnik i putopisac), Srpski književni glasnik, 34/1931, br. 7, str. 515-528). Inače, ovo je prvi samostalni članak kod nas koji tretira njegovu biografiju. Negdje kad je Elezović započinjao svoj prevodilački rad, Fehim Spaho objavljuje dva članka: u prvom donosi prijevod Evlijinog opisa vilajeta Zrinskog, dok se u drugom osvrće na “Hrvate” u Sejahtnami (Fehim Spaho, Evlija Čelebija kod Zrinskog, Napredak, kalendar za 1932, str. 58-66; Ibid., Hrvati u Evlija Čelebijinu putopisu, Hrvatsko Kolo, 13/1932, str. 41-50). Zanimljivo kako Spaho pokušava da dokaže da Evlija pod bošnjačkim jezikom i jezikom bošnjačkog naroda misli na hrvatski jezik.
Pedesetih se, konačno, pojavljuje i kompletan prijevod svih onih dijelova Sejahtname koji govore o južnoslovenskim krajevima (1957), djelo Hazima Šabanovića, jednog od naših najistaknutijih orijentalista (Evlija Čelebi, Putopis.odlomci o jugoslavenskim zemljama, Svjetlost, Sarajevo, 1957 [Prikazi:Hasan Kaleši u Prilozi za orijentalnu filologiju, 10-11/1960-61, str. 295-297; Hasan Brkić u Geografski Pregled 3/1959, str. 132-134]). Djelo je popraćeno izvrsnim komentarom kroz koji je ispravljena većina grešaka i rješena glavnina problema koji su se protezali od samih početaka prevođenja Sejahatname kod nas. U uvodu, prije teksta prijevoda sa komentarom, Šabanović je u 50-ak stranica obradio biografiju Evlije i njegov putopis, uz osvrt na dotadašnje proučavanje Elvije kod nas i u svijetu. Prijevod je doživio još dva kompletna izdanja (1967, 1979), a 1999. godine izlazi kao posebna knjiga samo dio koji govori o Bosni (Evlija Čelebija o Bosni i Hercegovini, Sejtarija, Sarajevo). Šabanovićev prijevod je umnogome olakšao proučavanje Čelebije i njegovog putopisa, naročito za autore koji nisu vični osmanskom turskom jeziku. Takođe, omogućio je po prvi put cjelokupni uvid u Evlijina putovanja po bivšoj Jugoslaviji. Stoga, u nastavku našeg rada, često ćemo se pozivati na ovaj prijevod. Šteta što je Šabanović stao na tome, te nije preveo i neke druge djelove Sejahtname, pogotovo one vezane za Ugarsku, koji imaju veliku važnost za proučavanje migracija bošnjačkog stanovništa, budući da je bilo dosta ugarskih gradova gdje su Bošnjaci bili većina prije kobnog Velikog bečkog rata (1683-1699).
U nastavku ćemo ukratko spomenuti radove koji se tiču Evlije i njegovog putopisa, a koji su objavljeni od pedesetih godina XX stoljeća do danas na BHS jeziku: Hazim Šabanović, Natpis na Kasapčića mostu u Užicu i njegov autor pjesnik Džari Čelebi, Prilozi za orijentalnu filologiju, 1/1950, str. 156-161; Ibid., Evlija Čelebi, Enciklopedija Jugoslavije, III, 1958, str. 280-281; Gliša Elezović, Veštica u Čal‘k Kavaku u Bulgarskoj.Priviđenje ili obmana Evlije Čelebije, Zbornik radova SANU, Etnografski institut, 2/1951, str. 109-117; Nedim Filipović, Evlija Čelebija, pisac najstarijih putopisa o Bosni i Hercegovini, Oslobođenje, 9/1952, br. 1811, str. 4; Mehmed Mujezinović, Obnova natpisa na Sokolovićevu mostu u Višegradu, Naše starine, 1/1953, str. 183-188; Ibid., Autogram Evlije Čelebije u trijemu džamije Aladže u Foči, Naše starine, 4/1957, 291-293; Ibid., Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo, str. 32-33, 37, 38, 117; Ibid., Dva autograma Evlije Čelebije u Foči iz 1047 (1664) godine, Glasnik Vrhovnog Islamskog Starješinstva u SFRJ, 44/1981, br. 44, str. 433-437; D. Nešković, Evlija Čelebija o našem kraju, Polimlje, 7/1959, str. 219-222; Branislav Durdev-Milan Vasić, Jugoslavenske Zemlje pod turskom vlašću (do kraja XVIII stoljeća), Zagreb, 1962; Olga Zirojević, Beleške Evlije Čelebije o naseljima na putu od Beograda do Budima u svetlu savremenih izvora, Istorijski Časopis, 24/ 1977, str. 161-175; Enver Mehmedbegović, Evlija Čelebija ponovo među nama, Svjetlost, Sarajevo, 1982; Ašk Gaši, Tekije i tarikat u Putopisu Evlije Čelebije, Islamska misao, 7/1985, str. 20-26; Verena Han, Prilog Evlijinoj netačnosti, Zbornik posvećen na Boško Babić 1924-1984, Posebni izdanja III, Prilep, 1986, str. 251-253; Ibid., Putopisne beleške Evlije Čelebije, kao izvor za istoriju umetnosti Balkana, Gradska kultura na Balkanu, Beograd, 1988, str. 87-104.
Iako je od 50-ih, pogotovo nakon Šabanovićevog prijevoda, Evlija Čelebija bio nešto više zaokupio pažnju naših pisaca, to se drastično mijenja krajem 80-ih do te mjere, da je zadnji članak o Čelebiji objavljen kod nas u Bosni bio članak Behidtudina Šehapija iz davne 1988. godine i to na makedonskom jeziku (Behidtuin Šehapi, Evlija Čelebi i drugi patepisci vo Skopje, Takvim Sarajevo, 1988, str. 45-55). Mnogo bolje stanje nije ni u zemljama u okruženju. Doduše, ima nekoliko radova domaćih ljudi, ali su oni objavljeni van bivše Jugoslavije i to na engleskom ili turskom jeziku, kao što je rad naše Amine Šiljak-Jasenković (Amina Šiljak-Jasenković, Seyyahların Aynası: Saraybosna u Akçay, ed., str. 217-227). Znači, trebalo je da prođe čitavih 35 godina da neko napiše rad na temu Evlije Čelebije i njegove Sejahatname na BHS jeziku?!
Bilo kako bilo, nadamo se da će život Evlije i njegov putopis naći svoje zasluženo mjesto u našoj historijskoj znanosti, te da ćemo uskoro imati u najmanju ruku prijevod djela Sejahatname koji govori o Bošnjacima u Ugarskoj.
Pregled sadržaja Sejahatname
Evlijin Putopis ili Sejahatnama, kako glasi njegov originalan naziv, ima deset tomova u kojima se nalazi opis zemalja i mjesta koje je proputovao kao i opis onoga što je on na tim putovanjima vidio, čuo, doznao i doživio. Stoga, možemo reći da Sejahtanama predstavlja i svojevrsnu autobiografiju Evlije. U nastavku donosimo kratak sadržaj njegove Sejahatname, u kojem ćemo se posebno osvrnuti na većinu, ali ne na sve dijelove koje govore o Bošnjacima, jer tih dijelova, zaista je mnogo.
1. knjiga: Istanbul i okolina (1630). Inače, Evlijin podroban i živopisan opis Istanbula smatra se najprezicnijim i najdragocenijim za historijsku nauku – skoro da nema zdanja, koje je tada postojalo, a da ga Evlija nije opisao. Tako je opisao i skoro sve građevine naših Bošnjaka koje su do njegovog doba napravljene u prijestolnici Carstva. Sljedeće građevine znamenitih Bošnjaka su podignute u Istanbulu do 1630. godine: čaršija od 265 dućana, džamija, dvije medrese, biblioteka, mahkema, mekteb, dva hamama, karavan-saraj, imaret, česma, sebilj, tekija i turbe Mahmud-paše Abogovića; džamija i hamam Gazi Ishak-paše; džamija, mekteb, imaret i dućani Kara Nišandži Davud-paše Bogojevića u Uskudaru; tri džamije, medresa, mekteb, tekija, karavan-saraj, imaret, česma i turbe Hadum Ali-paše Bošnjaka; hamam, mekteb, stambeni objekti, bašče, imareti, 17 dućana, 19 skladišta, bozahana i drugi vakufi Gazi Jahja-paše Skopljaka; dva mekteba Gazi Čoban Mustafe-paše Bošnjaka – jedan u Galati, drugi u Bogazkesenu (Boğazkesen); turbe Mustafa-paše Pljake; dvije džamije, mesdžid, tekiju i i saraj Ibrahim-paše Požeganina Bošnjaka (najveća osmanska palata ikada napravljena, John Freely, A History of Ottoman Arhitecture, 216); turbe Deli Husrev-paše Sokolovića; džamija, medresa, mekteb, hamam, šadrvan, saraj i turbe Sinan-paše Opukovića; džamija, medresa, hamam, dućani i druge zgrade Hajdar-paše Haduma; džamija, medresa, mesdžid, biblioteka, dva hamama, dva karavan-saraja, dva hana, dućani, skladišta, tri saraja, šadrvan, dvije česme i turbe Rustem-paše Opukovića; dvije džamije, medresa, četiri mekteba, hamam, bunar, turbe i druge građevine Ibrahim-paše Haduma; džamija, medresa, tri saraja, česma, karavan-saraj i turbe Semiz Ali-paše Pračića; dva saraja, dva karavan-saraja i turbe Mehmed-paše Perteva; džamija, medresa, mekteb, tekija, hamam i turbe Mehmed-paše Pijalea; dvije džamije, dvije medrese, mesdžid, daru-l-kurra, hamam, nekoliko šadrvana, česma, tekija, pet saraja, dućani i turbe Mehmed-paše Sokolovića; džamija, dvije medrese, česma, saraj, dućani i turbe Mahmud-paše Zala; dva saraja, džamija, medresa, daru-l-hadis, daru-l-kurra i imaret Sofi Mehmed-paše Bosnalije; turbe Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića; džamija Halil-paše; medresa, biblioteka, mekteb, sebilj, tri česme, četiri saraja, dućani i turbe Kodže Sijavuš-paše Kanjižanina; turbe Kodža Sijavuš-pašinih sinova; turbe i vakufi Gazi Damad Ibrahim-paše Novošeherlije Bošnjaka (jedno od najvrijednijih djela osmanske arhitekture, Freely, 229); turbe Lala Mehmed-paše Sokolovića; džamija i turbe Ahmed-paše Haramije Dugalića ???; saraj Derviš Mehmed-paše Sokolovića; dućani, medresa, biblioteka, mekteb, sebilj i turbe Murat-paše Kujudžija; džamija, medresa, biblioteka, daru-l-kurra, sebilj i česme Hafiz Ahmed-paše Haduma i dr.
Zanimljivo je za spomenuti da mjesna zajednica u istanbulskom gradskom okrugu Bahčelievler (Bahçelievler), gdje se i danas nalazi jedan od Sijavuš-pašinih saraja, nosi ime Sijavupaša (Siyavuşpaşa, 85 000 st.).
U ovoj knjizi se nalazi i vrijedna hronika Osmanske države od Mehmeda Fatiha (1451-1481) do Mehmeda IV (1648-1687) (I, 210-300). To je doba dominacije bošnjačkih velikih vezira, te time obuhvata i doba 23 bošnjačka velika vezira: Mahmud-paše Abogovića, Ishak-paše, Ahmed-paša Hercegović, Ali-paše Haduma, Hadum Sinan-paša Borovinića, Ibrahim-paše Požeganina Bošnjaka, Damad Rustem-paše Opukovića, Semiz Ali-paše Pračića, Tavil Mehmed-paše Sokolovića, Lala Kara Mustafa-paše Sokolovića, Kodže Sijavuš-paše Kanjižanina, Damad Ibrahim-paše Novošeherlije Bošnjaka, Javuz Ali-paše Malkoča Bošnjaka, Lala Mehmed-paše Sokolovića, Derviš Mehmed-paše Sokolovića Bošnjaka, Murat-paše Kujudžija, Dilaver-paše, Kara Davud-paše, Gazi Ekrem Husrev-paše Sokolovića Bošnjaka, Topal Redžep-paše, Salih-paše Nevesinjca, Sari Ahmed-paše Tarhondžu.
2. knjiga: Na samom početku druge knjige nalazi se opis Burse, pri čemu je Čelebija opisao i naredne zgrade naših Bošnjaka: Fidan Han i džamiju Mehmed-paše Abogovića; karavan-saraj Semiz Ali-paše; te neke džamije koje će kasnije obnoviti naš alim Ibrahim ef. Altiparmak. U Bursi su postojale i zadužbine Gazi Ishak-paše.
Nakon kratke ekskurzije do Burse, Evlija se vraća u Istanbul. Onda slijedi opis Izmita, pa ponovo povratak u Istanbul, potom odlazak na novi put: Eregli (Ereğli), Sinop, Samsun, Trapezunt (Trabzon). Tokom ovoh putovanja, Evlija je opisao, između ostalog, kompleks Mehmed-paše Perteva u Izmitu (džamija, medresa, mekteb, hamam, česma, šadrvan, imaret, karavan-saraj, dućani); džamiju Halil-paše u Eregliju na Crnom moru.
Poslije Anadolije, slijedi put u Gruziju (Đurđistan), Abhaziju, vojna protiv Azova, Krim (1640/41), zauzimanje Azova (1641), pa povratak u Istanbul (1642). Nakon trogodišnje pauze, slijedi opis početka kandijskog rata (1645), kada se Evlija u aprilu našao pod komandom Kodža Silahdar Jusuf-paše Maškovića, Bošnjaka porijeklom iz Šujice kod Duvna, i to prilikom Jusuf-pašinog zauzimanja glavnog kritskog grada Kaneje. Evlija je pun riječi hvale za Jusuf-pašu Mačkovića. Tako ga na više mjesta naziva Jusuf-paša, osvajač Hanje (Kaneja) (Putopis, 189), a kad je prolazio kroz Šujicu nije zaboravio da spomene da je Jusuf-paša porijeklom iz nje (Putopis, 136).