Piše: Saud Grabčanović
EVROPSKI I OSMANSKI FEUDALIZAM-KOMPARACIJE, SLIČNOSTI I RAZLIKE
Da bismo sagledali razliku između osmanskog i evropskog feudalizma treba prvo odgovoriti i na pitanje šta je to evropski kršćanski feudalizam, kakav je to sistem bio i pod kakvim uslovima je nastao. Feudalni sistem počinje da se razvija u Evropi u periodu pozne antike i ranog srednjeg vijeka. Izgrađuje se u toku Velike seobe naroda, kada dolazi do konačnog rušenja Zapadnog rimskog carstva, opadanja materijalne kulture u Evropi i nestanka robovlasničkog sistema. Na razvoj i nastanak evropskog feudalizma veliki je uticaj imala i kršćanska crkva. Može se reći da je feudalizam dobio svoj konačni oblik u Franačkoj državi tokom 8. vijeka. Feudalizam se u toku ranog srednjeg vijeka proširio po celoj Evropi. Samo je Vizantija, kao jedina nasljednica tradicija i zakona nekadašnjeg Rimskog carstva, ostala u određenoj mjeri izvan ovog toka istorijskih dešavanja. Bizant je sačuvao “tragove” ranijeg robovlasničkog sistema i po svojoj organizaciji Bizantsko carstvo je imalo “dodirnih tačaka” sa kasnije nastalim osmanskim feudalizmom.Evropski feudalci su bili vlasnici zemljišnih posjeda na kojima su živjeli zavisni seljaci. Seljaci su živjeli u zadružnim domaćinstvima, donekle su bili slobodni i uživali su izvjesnu seosku autonomiju. Bilo im je uskraćeno bilo kakvo školovanje i pismenost, osim osnovne vjerske pouke koju su dobijali u crkvama od strane sveštenstva. Zemlja koju su obrađivali nije bila njihova, nego feudalnog gospodara, kojem su davali dio ljetine i plaćali porez Seljaci su takođe bili u obavezi i da besplatno rade za svog feudalnog gospodara određeni broj dana u godini (kuluk). To su obično bili fortifikacijski radovi na izgradnji tvrđava i zamkova, kao i izgradnja crkava i manastira. Život seljaka je bio veoma težak, pa su oni često podizali oružane pobune protiv feudalne gospode, koje su redovno surovo gušene u krvi. Seljaci su takođe često i bježali sa posjeda okrutnih gospodara na posjede onih manje okrutnih. Evropski feudalci su se zato trudili da spriječe bježanje seljaka sa svojih posjeda. Seljaci su tadašnjim «zakonima» bili strogo vezani za zemlju svoga gospodara. Kazne za bježanje su bile drakonske – smrt ili tjelesno sakaćenje. Prihodi sa zemlje su omogućavali feudalcu da kupi i održava skupu ratnu opremu i konje. Njegova glavna obaveza je bila da ratuje za svog vrhovnog vladara (seniora – kralja ) kojem je položio feudalnu zakletvu. Kraljevi su birani na velikim skupovima -saborima svih plemića tog kraljevstva. Titula kralja je bila nasljedna, ali je bilo izuzetaka kada su kraljevske dinastije rušene i zamjenjivane novim. Seljaci su uglavnom bili oslobođeni ratne obaveze, nisu smjeli imati ličnog naoružanja, niti su obučavani ratnim vještinama. Sve je ovo rađeno u cilju da seljaci ne bi ojačali i jednoga dana napravili pobunu i srušili feudalni sistem. Glavninu svake tadašnje evropske vojske činili su feudalci, koji su ratovali kao oklopljeni konjanici i vitezovi To su pretežno bili plaćenici iz drugih zemalja. Ti vitezovi “lutalice”su obično bili potomci propalih feudalnih gospodara . Zato feudalne zemlje Evrope u to vrijeme nisu mogle imati brojčano jake armije, kakvu su imali Turci. U Osmanskom carstvu je vojska imala dvije komponente . Prva je bila profesionalna : janjičari, azapi, lagumdžije, tobdžije, šajkaši, intendanti… i sve njih je plaćao sultan. Drugu, daleko brojniju komponentu, činili su : spahije –age i begovi, koji su činili konjicu, te privatne male vojske tih aga i begova koje su njihovi gospodari vodili sa sobom, a ostatak je bio obični puk, tzv. «bašibozuk», koji je bio pješadija. Na sultanov poziv u rat svaki zdrav i punoljetan musliman u carstvu morao se dobrovoljno prijaviti u vojsku. Na ovaj način su Osmanlije mogle mobilisati ogromnu armiju, koja je u ratnim sukobima toga vremena uvijek odnosila pobjede. Razlog velikih ratnih uspjeha Osmanlija je bio vrlo jednostavan : u to vrijeme se rat vodio hladnim oružjem: mačevima, sabljama, buzdovanima, noževima, sjekirama itd. Ko je imao više naoružanog ljudstva, taj je u ratu uglavnom pobjeđivao. A Turci su “topovskog mesa” imali u izobilju. Ovo je funkcionisalo sve do pojave i prelaska na masovnu upotrebnu modernog vatrenog oružja u evropskim zemljama. Osmansko carstvo je ubrzo postalo inferiorno na bojnom polju, prije svega zbog svoje konzervativne organizacije koja se opirala uvođenju novotarija. U modernim ratovima, koje su osmislili Evropljani, brojčana premoć u ljudstvu više nije predstavljala ključ uspjeha u ratu. Prevagu u modernom ratu je sada predstavljala vatrena moć , kvalitet naoružanja, te tehnička superiornost boraca, kao i njihova uvježbanost i taktička organizacija samog ratišta. A kada su Evropske sile, a posebno Austrija, izvršile nove reforme i tehničku modernizaciju svojih armija, postale su superiorne u odnosu na Osmanlije. Nesposobno da se modernizuje, prije svega zbog straha samih sultana za gubitak moći i uticaja, carstvo je polako “nestajalo” i povlačilo se u stalnoj defanzivi. Ova defanziva i slabljenje carstva trajali su skoro dva stoljeća. Sultani koji su vladali u tom periodu nisu ni pomišljali na modernizaciju, industrijalizaciju, reforme , reorganizaciju države i vojske . Ti procesi su se u kršćanskoj Evrpi u to vrijeme odigravali punom parom! Kasno uvidjevši da im je carstvo u samrtnom ropcu, sultani su ga pokušali spasiti, ali je to stiglo prekasno-u dvanaest i pet! Reforme koje su pokušali provesti osmanski sultani, i to tek tridesetih godina 19.vijeka, bile su prekasne i nisu mogle spasiti posrnulo carstvo od konačnog sloma. Jedino što su ti sultani uspjeli svojim reformama je produženje agonije za nekoliko decenija, do konačne propasti tog nekada velikog carstva!
Feudalci u evropskim zemljama bili su vlasnici zemljišnih posjeda i prestižnih titular, koje su ostavljali u nasljedstvo svojim potomcima. Vladar nije mogao tako lako da dira u njihova prava stečena legitimnim nasljedstvom. Zapravo, svaki evropski vladar je i sam bio feudalac, i to obično najmoćniji i sa najvećim zemljišnim posjedima. Iako su mnogi vladari pokušavali da ograniče uticaj feudalne gospode, nikad u toj borbi nisu išli tako daleko da bi ugrozili sam feudalni poredak. Srednjovjekovne države u Evropi nisu bile ništa drugo do nekakav oblik feudalnog saveza , konfederacije, koji je počivao na zakletvi koju su sitniji feudalci (vazali) polagali svom vladaru (senioru-kralju). U srednjem vijeku nije bilo nikakvog apstraktnog shvatanja države i nacije kao entiteta odvojenih od ličnosti vladara.U to vrijeme, u Evropi nisu postojale nikakve nacije niti nacionalna svijest kod stanovništva kakvu danas poznajemo. Stvaranje nacija i “buđenje” nacionalne svijesti kod evropskih naroda su kasniji procesi koji su vezani za nestanak feudalizma i nastanak buržoaskog društvenog sistema i buržoaskih država u Evropi. Početak ovog procesa je Francuska buržoaska revolucija 1789. godine, kao i procesi, ratovi i revolucije koji su izbili u Evropi kao posljedica i nastavak te revolucije, a posebno revolucije iz 1848. Godine, koje su dokinule evropski feudalizam. Srednjovjekovni Evropljanin je imao samo jedan osjećaj, a to je osjećaj vjerske i teritorijalne pripadnosti određenom feudalnom gospodaru i crkvi koja je bila iznad svega! U poznom srednjem vijeku se u najrazvijenijim državama Evrope učvrstilo shvatanje o odvojenosti kraljevske krune, koja je vječna i iznad svakog pojedinca, od ličnosti vladara, koja je prolazna. Učeni pravnici počinju da se pozivaju na rimsko zakonodavstvo, da bi opravdali jačanje kraljeve pozicije u odnosu na ostale feudalce. Srednjovjekovna misao o državnosti nije otišla dalje od ovoga. Da sumiramo: tada nije bilo nikakvih nacija niti nacionalizama. Postojali su samo kralj i crkva, odnosno fundament državnosti je bila vjerska pripadnost podanika te države i potčinjenost kralju i vladajućoj dinastiji. Feudalne evropske države su bile nestabilne zbog čestih međusobnih sukoba feudalaca i njihovih povremenih sukoba sa kraljevima. Nijedan evropski vladar nije smio da zanemari interese feudalnog staleža, neki kraljevi su čak bili slabiji od feudalaca. Evropski vladari nisu bili u poziciji da vladaju bez ikakvih ograničenja.
Na drugoj strani, Osmansko carstvo, čije je jezgro formirano u zapadnom dijelu Male Azije tokom 13. vijeka, imalo je sasvim drugačiji put razvitka. Na čelu te države nalazili su se potomci osnivača vladarske dinastije Osmana I, koji je 1299. godine proglasio nezavisnost svoje države od Turaka Seldžuka. Turci Osmanlije se pod pritiskom Mongola sve više šire u pravcu zapada i tokom 13. i 14. vijeka postepeno osvajaju vizantijske teritorije u Maloj Aziji i Evropi. Novi Osmanski emirat je postao privlačan, kako za ratnike, tako i za učene muslimane, koji su se sklanjali pred mongolskom invazijom. Osman I je vrlo vješto iskoristio ove ljude za izgrađivanje efikasnog državnog aparata i za stvaranje moćne i veoma sposobne vojske.