Piše: Saud Grabčanović
Za razliku od evropskih vladara, osmanski vladari su u periodu najvećeg uspona carstva bili vlasnici gotovo svih zemljišnih posjeda u državi. Ovo je ključna razlika između evropskih vladara i osmanskih sultana. Do 17. vijeka je skoro 90% zemljišnih posjeda spadalo u tzv. mirijsku zemlju, to jest državnu, odnosno sultanovu imovinu. Postojali su i privatni zemljišni posjedi (mulk), ali oni su mogli postati privatni samo sultanovom izričitom odlukom. Ova se zemlja obično pretvarala u vakufe, to jest posjede na kojima su građene vjerske zadužbine, a od prihoda sa ove zemlje te su se zadužbine i izdržavale.
Bitno je naglasiti da je u svim predindustrijskim društvima preraspodjela političke i ekonomske moći najviše zavisila od kontrole nad zemljišnim posjedima. Ovo pitanje je u svim starovjekovnim i srednjovjekovnim državama bilo posebno osjetljivo i oko njega su se uvijek lomila koplja. Padali su kraljevi i carevi, propadale države. Osmanski sultani su uspjeli da ovo pitanje potpuno riješe u svoju korist, stvaranjem svog originalnog feudalnog sistema. To im je omogućilo da upravljaju državom bez opozicije kakvu su evropski vladari često morali da trpe. Apsolutistička i neograničena vlast sultana počivala je na gotovo potpunoj kontroli nad zemljom. Pored toga, sultani su se oslanjali na vjersko pravo (šerijat) i svjetovno – sultanovo zakonodavstvo (kanun) koje im je davalo pravo apsolutnog prvenstva. Nakon osvajanja Carigrada 1453. godine, sultani su počeli da insistiraju na univerzalnosti svoje vlasti po uzoru na vizantijske careve. Krunisali su se i kao sultani, ali i kao rimski carevi a istovremeno su obnašali i funkciju halife- vrhovnog sunitskog muslimanskog vjerskog poglavara. To je bila vjerska titula koja se može porediti sa titulom pape kod katolika. Halifa na arapskom jeziku znači naslijednik ( Muhameda A.S.). Papa kod katolika znači otac ( “sveti otac” nasljednik Svetog Petra, Kristovog apostola).
U Osmanskom carstvu su postojale spahije, koje su po mnogo čemu podsjećale na evropske feudalce, vitezove. Spahije su ratovale kao oklopljeni konjanici, dobijale su titule od sultana i držale su pod kontrolom određene zemljišne posjede. Ipak, postojala je jedna ključna razlika. Spahije nikad nisu mogle prisvojiti zemlju kojom su upravljale, nisu je mogle ostaviti u nasljedstvo i mogle su izgubiti kontrolu nad njom po volji sultana u svakom trenutku.
U srpskim i hrvatskim udžbenicima istorije timarski sistem, koji je postojao u Osmanskom carstvu, gotovo u potpunosti se izjednačava sa feudalnim sistemom u evropskim zemljama. Timarski sistem je nazvan po zemljišnom posjedu koji je sultan dodjeljivao spahijama u zamjenu za njihovu vojnu službu. Posjedi su se djelili na tzv. timare koji su bili najmanji posjedi sa kojih se ubirao godišnji prihod u iznosu od 20 000 akči. Veći posjedi su bili zijameti, sa kojih se ubirao prihod od 20 000 do 100 000 akči, a najveći posjedi su se zvali hasovi, i oni su donosili prihod veći od 100 000 akči. Timari su dodjeljivani spahijama na upravu, zijameti su dodjeljivani višim carskim službenicima i zetovima dinastije a hasove je sultan ostavljao za sebe i carsku porodicu.
Na prvi pogled bi se moglo reći da je sve bilo slično kao i u evropskim kršćanskim zemljama. Spahija ratuje za vladara, a zauzvrat postaje vlasnik zemljišne parcele na kojoj žive i rade zavisni seljaci. Međutim, nije tako. Spahija nikad nije uspijevao da postane vlasnik zemlje. Dok je ratovao za sultana, dobijao je prihode sa zemlje. Pored toga, imao je mogućnost da napreduje u državnoj službi i kao komandant vojnih jedinica, ukoliko se pokaže kao sposoban ratnik. Ukoliko sultan više ne bi bio zadovoljan njegovom službom, mogao je jednostavno da ga otpusti. Prema tome, bilo bi najpravilnije reći da je timar zapravo predstavljao neku vrstu plate koju je spahija dobijao za obavljanje vojne službe. To nije bio klasični evropski feudalni posjed sa pravom nasljeđivanja.
Isto tako su uočljive razlike između seljaka koji su živjeli na posjedima evropskih feudalaca i turskih spahija. Seljaci u Osmanskom carstvu nisu bili tako strogo vezani za zemlju kao što je to bio slučaj u evropskim zemljama. Porezi koji su seljaci plaćali, makar za vrijeme uspona Osmanskog carstva tokom 15. i 16. vijeka, bili su uglavnom manji nego u balkanskim državama prije njihovog pada pod tursku vlast. Ovakva situacija je privlačila seljake koji su često napuštali feudalne posjede balkanskih hrišćanskih vladara i bježali na stranu Turaka.
U Osmanskom carstvu dugo nije bilo unutrašnjih sukoba i seljačkih buna velikih razmjera, karakterističnih za srednjovjekovnu Evropu. Turci su bili surovi osvajači i imali su običaj da uzastopnim napadima dugo iscrpljuju neku zemlju prije nego što bi je konačno osvojili, ali kada bi to uspjeli, u njoj bi najčešće nastupili mir i blagostanje, praćeni uvođenjem efikasne državne uprave. Pored toga, u carstvu je vladao visok stupanj vjerske tolerancije prema kršćanima i drugim religijama. Ovo je u to vrijeme u kršćanskoj Evropi bilo nezamislivo! Osmanski sultani nisu morali da se konsultuju ni sa kim ukoliko bi odlučili da krenu u napad na neku zemlju, i nisu morali da trpe ograničenja kakva su feudalci nametali evropskim kraljevima. Jedino su prije početka rata, koji je uvijek smatran džihadom, tražili mišljenje o njemu od vrhovnog šerijatskog sudije – Šejh-ul-islama. On je uvijek presuđivao na stranu sultana i opravdanosti rata, što je bilo logično, jer je tog sudiju postavljao sam sultan kao halifa. Uzmimo samo primjer Šejh-ul islama Ebu Suuda i kanuna sultana Sulejmana Veličanstvenog (Zakonodavca). U Evropi je u to vrijeme bilo drugačije. Čak su vrlo moćni evropski vladari, kakav je bi car Karlo V u 16. vijeku, morali da pružaju ustupke feudalcima, da bi dobili njihovu podršku za neki vojni poduhvat, čak i kad su se borili protiv Turaka. Stanje u Evropi se u to vrijeme dodatno komplikuje pokretanjem protestantske reformacije i izbijanjem čitavog niza vjerskih sukoba između katolika i protestanata,kao i velikih seljačkih buna.
Osmanski sultani nisu imali ovakvih problema. Ukoliko bi procijenili da je prilika povoljna, mogli su da pokrenu cijelu vojsku koja im je bila na raspolaganju, bez ikakve zadrške. Upravnici carstva i komandanti koji se ne bi odazvali ovom pozivu rizikovali su da ostanu bez položaja i posjeda ili bez glave. Krenuti na poziv sultana u sveti rat “džihad” – to je bila obaveza svakog punoljetnog muslimana. To se je moralo bez pogovora izvršavati. Poziv na sveti rat se obično objavljivao na džuma namazu u džamijama širom carstva. A širom Osmanskog carstva, od grada do grada, nošena je “pozivnica” u sveti rat- džihad. To si bili krvava sablja i ispod nje Kuran časni! Musliman koji se na ovo ne bi odazvao bio bi veleizdajnik kojeg je sledovala smrtna kazna a mogao ga je ubiti svojom rukom svaki punoljetni, pravovjerni musliman.
ZAKLJUČAK :
Iz svega izloženog da se zaključiti da Osmansko carstvo nije bilo čista feudalna država prema evropskim standardima tog vremena. Sva vlast je bila u rukama sultana, ili preduzimljivih velikih vezira, nije bilo nasljednog feudalnog staleža koji bi mogao da ograniči sultana u vlasti. Svako se mogao uzdići do najvišeg položaja u carstvu bez obzira na porijeklo. Jedino je pozicija sultana bila nedostupna i rezervisana samo za pripadnike Osmanske dinastije. Sultan je mogao svakog da uzvisi do najviše pozicije, ali je isto tako mogao i da ga ukloni. Osmanski sistem je dosta dobro funkcionisao do pred kraj 17. stoljeća, dok je carstvo bilo u ekspanziji. Unutrašnji sukobi oko zemlje nisu poprimili ozbiljniji oblik sve dok su osvajane nove teritorije, koje su mogle da budu razdijeljene između novih spahija i upravnika carstva. Problema u državi nije bilo sve dok se izdašno punila sultanova državna blagajna iz koje su finansirani novi ratovi. Problem je nastao kada je ekspanzija zaustavljena, a time je carska kasa presušila.
Pojava nasljednih timara od kraja 17. stoljeća predstavlja početak kvarenja Osmanskog feudalnog sistema, i uzrokuje njegovu postepenu propast. Bosanske spahije su prve djelimično uspjele da izdejstvuju ovu privilegiju za sebe još pod kraj 16. vijeka! To su dobili od sultana nakon bitke kod Siska 1593. godine, pod izgovorom da trpe najveće gubitke u ratovima koji su u to vreme vođeni u pograničnim oblastima sa Habzburzima. Kasnija pojava čitlučenja, to jest ilegalnog prisvajanja spahijskih posjeda i naplaćivanja dvostrukih poreza seoskom, rajetinskom stanovništvu, predstavljala je dalje kvarenje sistema, koji tokom 18. i 19. veka postaje sve teže podnošljiv. To je na koncu dovelo i do njegovog sloma.
Turci koji su se povlačili iz oblasti koje je Osmansko carstvo izgubilo u ratovima tokom 17, ali naročito tokom 18. i 19. vijeka, često su pokušavali da na ilegalan način stave pod kontrolu zemljišne posjede u onim oblastima koje su još bile pod osmanlijskom vlašću. To se najčešće dešavalo u pograničnim zemljama kakva je bila i Bosna. A slično je bilo i u Srbiji, Vlaškoj, Moldaviji … Takve zemlje su bile pod najslabijom kontrolom centralne vlasti. Vremenom je sultanima bilo sve teže i teže da obuzdaju ambicije velikaša koji su se jagmili za zemljom. Onog trenutka kad sultan više nije mogao da garantuje nikakvu zaštitu hrišćanskom, rajetinskom stanovništvu, koje je činilo apsolutnu većinu u evropskim provincijama carstva, osmanlijski sistem je počeo nepovratno da se raspada. Primjer toga je uzurpacija vlasti u Srbiji od strane odmetnutih janjičarskih aga –dahija. Dahije su pogubile sultanovog namjesnika u Beogradu Mustafa pašu, »srpsku majku», i uzurpirale vlast u Srbiji. Praktično, oni su se odmetnuli od sultana i Porte i imali su četiri vlastite državice u Srbiji, kojima su upravljali po svome nahođenju nasiljem, terorom i pljačkom. Dahije su svojim surovim postupcima i nasiljem nad rajom izazvali opštu pobunu hrišćanskog stanovništva u Srbiji – Prvi srpski ustanak.
Prema tome, iako je u Osmanskom carstvu bilo mnogo toga što je podsjećalo na evropski feudalizam, naročito u poznijem periodu carstva, ipak se ne može reći da je ova država imala isti oblik feudalizma kao tadašnje evropske kršćanske kraljevine. Feudalizam Osmanskog carstva je bio sasvim posebnog tipa! Izuzetan položaj sultana, mogućnost uzdizanja u državnoj upravi bez obzira na porjeklo i nepostojanje jasno definisanog feudalnog staleža sa trajno utvrđenim pravima- to jednostavno nisu dozvoljavali. Osmansko je carstvo imalo svoj originalni feudalni društveni sistem.