Piše: Saud Grabčanović
Spaljivanje moštiju Svetog Save u srpskoj i evropskoj istoriografiji
Kao i svi drugi narodi, Srbi imaju mnogo mitova. Nisu svi istog značaja, pa samim tim nije svejedno i kada se više pažnje posveti razbijanju nekog od mitova. Tako, na primer, teško da bismo osjetili posledice razbijanja mita o zlatnim vijuškama i kašikama na dvoru Nemanjića. Najviše bi, vjerovatno, bio pogođen reditelj filma “Lepa sela, lepo gore”, jer bi na smislu izgubila replika koju izgovara Manda: “A Srbin viljuškom, boc”. O tome da nisu svi mitovi iste težine svjedoči i onaj, već davno razotkriveni, o Marku Kraljeviću, koji u narodnoj pjesmi “razgoni Turke na buljuke”, a u stvarnosti gine u borbi kao turski vazal u bici na Rovinama protiv vlaškog vojvode Mirče. Međutim, raskrinkavanje mitova. kao što je kosovski i mit o Svetom Savi. veoma je osjetljiva tema za srpsku istoriografiju i uopšte za srpstvo. Na svetosavlju , naime, počiva Srpska pravoslavna crkva i to je bila sabirna i saborna tačka krajem 19. i početkom 20. vijeka i to zajedno sa kosovskim mitom, na kojem je stvarana srpska nacija. Zbog ovoga su kao grom iz vedrog neba odjeknuli nedavni novinski napisi o tome da su u manastiru Ždrebaonik, nadomak Danilovgrada, a nedaleko od Ostroga, pronađene mošti prvog srpskog arhiepiskopa Save. U tim napisima su prezentirane tvrdnje da ih Turci uopšte nisu spalili u 16. vijeku i da je to bila obična laž vrha SPC!. Do tog otkrića se u srpskoj istoriografiji navodno spaljivanje moštiju Svetog Save uzimalo „zdravo za gotovo“. Do sada su se u srpskoj javnosti vodile polemike samo oko toga jesu li mošti ovog srpskog sveca spaljene na Vračaru ili na Tašmajdanu. Zli Turci i Sinan paša su oduvijek smatrani kao egzekutori tog “gnusnog i divljačkog čina“. Međutim, sada kada postoje dokazi da Savine mošti nikad nisu ni pretvorene u prah i pepeo „koji se raširio po celoj Srbiji“, kako se tvrdilo, ova nova vijest je porazno djelovala na autoritet SPC-a u narodu, a izazvala je nedoumicu i veliko razočarenje, kao i ogorčenje kod običnih vijernika. U tim novinskim natpisima se navode svjedočenja nekoliko sveštenika SPC koji su to vidjeli. Ti svjedoci tvrde u svojim iskazima da se i sam mitropolit crnogorsko-primorski, pokojni Amfilohije, prije sedam godina lično uvjerio da se tamo gde se nalaze mošti Savinog nasljednika na mjestu arhiepiskopa Svetog Arsenija Sremca, zapravo nalaze ostaci Svetog Save! Na ove izvještaje vrh SPC do danas je ostao „gluv i nem“. Što se same SPC tiče, njima pisani tragovi i relevantni istorijski dokazi nisu potrebni, jer se u potpunosti oslanjaju na predanje koje je, kako to reče vladika mileševski Atanasije Rakita, “jače od svih dokaza”, i koje govori o tome da su mošti Svetog Save spaljene u Beogradu! Srbijanski vjerski analitičari, listom odbacuju tvrdnje o tome da ostaci Svetog Save nisu spaljeni. Neki, poput Zorana Čvorovića, misle da priče o tome da mošti sveca nisu spaljene ne treba ni komentarisati, “jer se time samo daje publicitet onima koji zagovaraju nešto što je laž, skuvana sa namerom da se unese smutnja među srpski narod kada je u pitanju njegov odnos prema najvećim svetinjama”. On još dodaje : “Čitava ta aktivnost koja je kreirana u ozbiljnim inostranim obaveštajnim krugovima, a čiji su izvođači razni nadriistoričari, ukazuje da postoji ozbiljna zla namera koja nije motivisana naučnim ili verskim razlozima. Komentarišući to, zapravo se pomaže kreatorima takvih priča. Ja sam dubokog uverenja da takve stvari ne treba komentarisati već ih treba ćutanjem smestiti tamo gde zaslužuju“.
O navodnom spaljivanju moštiju Svetog Save od strane Turaka postoji niz ozbiljnih argumenta i pitanja koja se postavljaju. Zašto bi, recimo, Turci nosili Savine mošti od Mileševe do Beograda, oko 287 kilometara, da bi ih tu spalili, da su to stvarno namjeravali, mogli su ih jednostavno spaliti zajedno sa manastirom? Da li je moguće da se turski odred neprimijećen prikrade manastiru i odatle otme mošti svetitelja, a da potom niko ne pokuša da ih od njih otme na višednevnom putu do Beograda? I još nešto, do danas nije pronađen ni jedan osmanski defter ili zapis koji bi direktno potvrdio ovo navodno spaljivanje u Beogradu. U Beograd je pre dvije godine stiglo oko 20.000 originalnih deftera-spisa iz Osmanskog arhiva u Istanbulu, a koji svjedoče o životu u Srbiji pod Osmanskim carstvom u 15, 16 i 17. vijeku. U njima, međutim, nema dokumenata koji govore o spaljivanju moštiju Svetog Save! Do sada je većina najuglednijih srpskih istoričara u svojim djelima o spaljivanju moštiju Svetog Save pisala kao o aksiomu koji se ne mora dokazivati, ali ne navodeći siguran izvor koji to dokazuje. Jedan od njih je i nesumnjivo jedan od najvećih autoriteta Vladimir Ćorović, koji u svom djelu “Istorija Srba” piše: “Nije još sasvim utvrđeno šta je neposredno potaklo Sinan-pašu, glavnog zapovednika turske vojske, da toga proleća 1594. uzme mošti Sv. Save iz Mileševe i da ih spali na Vračaru 27. aprila 1594. godine”. Ćorović ipak dovodi u pitanje motive velikog vezira, on opravdano pretpostavlja da Sinan-paša „nije mogao biti nijednog časa u sumnji da će takav postupak duboko ozlojediti Srbe”.”Šta je Sinan paša htio s tim? Da kazni Srbe za taj lokalni ustanak u Banatu ili da ih unapred zaplaši? Nama se čini da su motivi morali biti dublji”, piše Ćorović. Ovakvim svojim izlaganjem Ćorović nam jasno ukazuje na njegovu sumnju u istinitost legende SPC-a o ovom događaju! U svom radu Ćorović nas podsjeća da “takav postupak prema mrtvima nije bio u običajima Turaka, telesa kraljeva Milutina i Stefana Dečanskog i telo kneza Lazara i drugih srpskih svetitelja ostala su pošteđena sve do naših vremena”. Na drugoj strani, o navodnom spaljivanju Savinih moštiju 2010. godine pisala je i Milica Bakić Hajden, predavač na Odeljenju religijskih studija Univerziteta u Pitsburgu. U radu pod naslovom “Sveti Sava i snage duhovnog autoriteta”, ne navodeći izvor, ona navodi da je možda čak i sam sultan Muhamed III naredio Sinan-paši da se pozabavi moštima Svetog Save kojima su se, kako navodi, zbog njihovog čudotvorstva klanjali čak i poturčeni Srbi, štiteći ih od drugih muslimana. Sinan-paša je, kako navodi, taj posao dodijelio izvesnom Ahmed-begu Okuzi, koji je kivot sa moštima Svetog Save i doneo iz Mileševe u Beograd.”Jedan detalj je veoma zanimljiv, a to je da su Turci naterali monahe da nose kivot. Oni su se, očigledno, plašili da ga dodirnu, verovatno zbog čudotvornih moći koje su vezivane za telo mrtvog sveca”, navodi Milica Bakić Hajden.
Poljska istoričarka Izabela Lis-Vjelgoš, koja se bavi književnošću srpskog srednjeg vijeka, govori u svom djelu: “Još jednom o moštima Svetog Save – prema nekim poznijim srednjovekovnim izvorima“ (Crkvene studije, 9-2009, 271-281). U svom radu ona ukazuje na svepravoslavno shvatanje svetih moštiju kao izvora živog svečevog prisustva u crkvenoj zajednici, i svjedoka pobjede vaskrslog Hrista nad smrću, a zatim dodaje: “U staroj Srbiji, prisustvo moštiju bilo je od velikog značaja, jer su one ne samo bile objekat svetačkog kulta, nego, pre svega, znak prestiža države, Crkve i naroda, a takođe, posebne Božje milosti i plana prema njima. Naročitu važnost imale su mošti Svetoga Save – ličnosti najdublje utkane u svjest i biće srpskog naroda, koje su, nakon prenosa iz Trnova u Mileševu, odredile svojevrsni sakralni, duhovni centar (axis mundi), prema kome se srpska zajednica mogla stalno orijentisati. One su bile simbol lične i kolektivne svetosti, ali i znak državno-crkvenog legitimiteta i srpskih tradicija. Laganje o takvoj svetinji bi cijeli srpski narod učinilo baštinikom praznine i paučine, umjesto svetosavskog duha življenja i umiranja za krst časni i slobodu zlatnu.“
(nastaviće se)