Piše: Saud Grabčanović
STVARANJE HRVATSKE PRAVOSLAVNE CRKVE
Pored Srba kolaboracionista, koji su participirali u izvršnoj i zakonodavnoj vlasti marionetske NDH, te onih koji su bili vojnici, oficiri i generali u vojsci te države, u Drugom svjetskom ratu su se pojavili kolaboracionisti i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. U SPC se pojavio jedan broj laika i sveštenika koji su izrazili lojalnost i odanost poglavniku Paveliću. Oni su izrazili sremnost da napuste Srpsku pravoslavnu crkvu, te da na teritoriji NDH stvore novu Hrvatsku pravoslavnu crkvu, po Pavelićevom planu i receptu! Hrvatska pravoslavna Crkva je bila crkvena organizacija koja je bila stvorena u ratu u kvislinškoj tvorevini Nezavisnoj Državi Hrvatskoj po zamisli Pavelića i njegovih saradnika. U prvoj godini rata i postojanja NDH ustaški režim nije uspio do kraja ispuniti svoj monstruozni plan da jednu trećinu Srba pobije, drugu trećinu protjera u Srbiju, a treću trećinu prevede u katoličanstvo. Pavelićev režim to nije uspio napraviti uprkos strašnom teroru i zločinima nad civilnim srpskim stanovništvom. Ovaj režim je uspio samo da izazove opštu pobunu srpskog stanovništva, koje se masovno odmetalo u četnike i partizane. Zbog ovakvog razvoja situacije, a i zbog stalnih kritika od strane svojih njemačkih i italijanskih saveznika zbog okrutnih postupaka prema civilima srpske nacionalnosti, ustaški vrh je odlučio da „okrene“ploču i da prestane sa otvorenim genocidom i terorom nad Srbima! Vrhovništvo NDH je sada počelo propagirati novu ideju po kojoj Srbi mogu ostati u NDH i slobodno tu živjeti ako pristanu na lojalnost NDH i pod uslovom da napuste SPC sa sjedištem u Beogradu i da prihvate novu Hrvatsku pravoslavnu crkvu koju im oni nude.
Kao osnova za proglašenje HPC je poslužila činjenica da su prije 1918. godine pravoslavci u Hrvatskoj i Vojvodini imali samostalnu patrijaršiju u Srijemskim Karlovcima, koja je bila neovisna od Pečke Patrijaršije i Beograda! Takođe je u to vrijeme postojala i samostalna pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Pravoslavci u BiH i Makedoniji su do 1919. godine priznavali vlast carigradskog patrijarha. Nakon Prvog svjetskog rata i stvaranja Kraljevine SHS- Jugoslavije, po naređenju kralja Aleksandra i srbijanskih crkvenih velikodostojnika, sjedište Karlovačke patrijaršije je preneseno u Beograd. Dekretom od 26. Maja 1919. godine je nasilno provedeno administrativno ujedinjenje svih pravoslavnih Crkava u SHS u jedinstvenu SPC, na čelu s patrijarhom u Beogradu. Tim su svi pravoslavci u SHS proglašeni Srbima i SPC je preuzela zadaću da ih u srpskom duhu odgaja i vodi. Carigradskom patrijarhu je plaćena veća svota da prizna ujedinjenje sa Beogradskom patrijaršijom pravoslavnih eparhija u BiH i Makedoniji. ( Mandić Dominik. VIII. Neuspjeli pokušaji stapanja Hrvata i Srba u jedan narod sa zajedničkom državnom misli.Nakladni zavod Matice hrvatske. Zagreb 1990. str. 229–266.)
Dana 17. jula1920., ukazom prijestolonasljednika Aleksandra donesena je odluka o stvaranju Autokefalne ujedinjene Srpske Pravoslavne Crkve u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca.
Ante Pavelić je osnivanje autokefalne Hrvatske pravoslavne crkve najavio u svom govoru u Hrvatskom državnom saboru 28. februara 1942. »U pravoslavlje ne dira nitko, ali u hrvatskoj državi ne može biti srpske pravoslavne crkve. (…) Ako crkvena organizacija nije internacionalna, ako je partikularna, onda može biti samo nacionalna hrvatska, onda može biti samo takva, koja u svome duhovnom životu vrši i uživa potpunu duhovnu slobodu, slobodu savjesti, ali u svim drugim stvarima mora biti pod nadzorom hrvatske države i njezinih oblasti.« (cit. u: Matković, str. 115-116.) Po zamisli hrvatskog vrhovništva ova nova pravoslavna crkva za Srbe u Hrvatskoj nije smjela počivati na Svetosavlju, niti su se njeni vjernici trebali smatrati i izjašnjavati kao Srbi. Pripadnici ove nove crkve su se mogli izjašnjavati kao pravoslavni Hrvati ili samo kao pravoslavci, ali nikako i kao Srbi !
U martu 1942. godine započeli su pregovori o osnivanju autokefalne crkve. Vlasti NDH nisu htjele neposredno razgovarati s predstavnicima Srpske pravoslavne crkve, pa je veza uspostavljena preko posrednika Miloša Obrkneževića, ranijeg dugogodišnjeg službenika i pravnog savjenika SPC u Sremskim Karlovcima (u doba NDH preimenovani u “Hrvatski Karlovci”). Miloš Oberknežević je rođen u Beogradu 1910. Godine, gdje je završio Pravni fakultet. Pred početak Drugog svjetskog rata bio je službenik i pravni savjetnik u administraciji Srpske pravoslavne crkve u Sremskim Karlovcima. Uoči samog rata mobilisan je kao sudski kapetan, a u aprilu 1941. zarobljen je u Sremu, koji je pripao NDH. Pušten je „zahvaljujući posredovanju hrvatskih prijatelja”, a Pavelić mu je povjerio organizovanje HPC. Oberknežević je autor crkvenog ustava i do kraja rata Germogenov sekretar. Nakon nekoliko godina provedenih u zatvoru poslije rata, iselio se u Venecuelu, gde je imao kafanu. Povremeno se oglašavao u časopisima ustaške emigracije. Ne zna se kada je umro. (Rade.J. Politika. 09.02.2019,)
Njega je u funkciji pregovarača triput primio i sam Pavelić. U tim razgovorima prihvaćen je prijedlog Ustava Hrvatske pravoslavne Crkve, napravljen prema predlošku Ustava SPC, te prijedlog kandidata za najviša mjesta u crkvenoj hijerarhiji. Oba prijedloga stupila su na snagu poglavnikovom odredbom. Ustav HPC stupio je na snagu 6. juna 1942. godine.
HPC je formirana na inicijativu Ante Pavelića. godinu dana nakon formiranja Nezavisne Države Hrvatske (NDH), u nastojanju da se popravi odnos sa srpskom manjinom unutar granica i istovremeno onemogući vezivanje s Beogradom putem Srpske pravoslavne Crkve, zakonskom odredbom poglavnika Ante Pavelić 6. juna 1942. temeljem zakonske odredbe o Hrvatskoj pravoslavnoj crkvi od 3. aprila 1942., objavljene u Narodnim novinama br. 77 od 7. aprila 1942. godine. (Matković, Hrvoje Povijest Nezavisne države Hrvatske, Zagreb: Naklada P.I.P. Pavičić, 2002.)
Dakle, HPC je bila osnovana zakonskom odredbom poglavnika NDH, dr. Ante Pavelića 6. juna 1942. godine temeljem zakonske odredbe o Hrvatskoj pravoslavnoj crkvi od 3. aprila 1942. Nakon osnivanja izvršene su konsultacije viših pravoslavnih dostojanstvenika u Hrvatskoj u vezi sa izborom poglavara ove nove crkve. Održan je sabor pravoslavnog sveštenstva u NDH, na kojem je za poglavara HPC izabran Grigorij Ivanović Maksimov, porijeklom Rus, koji je uzeo ime Germogen. Vladika Germogen je za kratko vrijeme uspio okupiti 80 osoba u crkvenoj službi.
Nepotpuni spisak pravoslavnih sveštenika koji su prešli iz SPC u HPC:
- Patrijarh Germogen Maksimov
- Sarajevski episkop Spiridon Mifka
- Protojerej Evgenij Jaržemskij
- Protojerej Aleksandar Volkovskij
- Protojerej Vasilij (Vaso) Šurlan
- Protojerej Serafim Kupčevski
- Protojerej Anatolij Paradiev
- Protojerej Cvetin Čović
- Protojerej Risto Babunović
- Iguman Miron Federer
- Jerej Joco Cvijanović
- Jerej Vasilij Jurčenko
- Jerej Pavel Kozarski
- Jerej Dimitrije Mrihin
- Jerej Sevastijan Perić
- Jeromonah Amvrosij Veselinović
- Jeromonah Rafail Stanivuković
- Jeromonah Vlasmin Pavlovskij
- Jeromonah Venjamin Radosavljić
- Jeromonah Mihail Milogradskij
- Jeromonah Dimitrij
- Jeromonah Ivan Mračovski
- Jeromonah Evgenij Pogorečkij
- Jeromonah Petar Popov
- Jeromonah Bogdan Popović
- Jeromonah Nikolaj Semčenko
- Jeromonah Petar Stefanović
- Jeromonah Sergij Selivanovskij
- Jeromonah Ljubomir Svrtilić
- Jeromonah Emilijan Šimatović
- Arhiđakon Aleksej Borisov
Svi navedeni pravoslavni sveštenici su na kraju i nakon Drugog svjetskog rata bili pobijeni i to najviše od strane novih komunističkih vlasti u Titovoj Jugoslaviji!
Stvaranje Hrvatske pravoslavne Crkve bio je dio nove, tolerantnije politike prema Srbima, s ciljem da se oslabi njihov otpor NDH. Pomak u vjerskoj toleranciji razvidan je u tome što su bile upriličene i procesije za vjerske praznike pravoslavnih vjernika na Jelačićevom trgu u Zagrebu, a u službene vjerske blagdane u NDH su bili uvršteni i pravoslavni blagdani.
Svjedoci tih zbivanja iznose razne ocjene o značaju osnivanja HPC: je li “omela” daljnje proganjanje pravoslavaca, ili nije imala bitnog utjecaja. Pravoslavci ipak nisu bili izjednačeni u pravima i dužnostima s ostalim građanima, a progoni (za koje su okrivljavani tzv. “divlji ustaše”) su nastavljeni. (Mužić, str. 52-54.)
(nastaviće se)
HPC je u ratu na početku svog postojanja, bila priznata od Bugarske pravoslavne crkve kao i od Rumunske pravoslavne crkve, koje su HPC priznale kao njima bratsku crkvu .Najvažnije priznanje HPC je dobila 27. jula 1942. godine. Toga dana je službeni mitropolit ove crkve Germogen, preko Ministarstva vanjskih poslova NDH, dobio iz Istanbula kanonsko priznanje od Vaseljenskog patrijarha Venijamina I. Carigradskog, koje je značilo njenu autokefalnost! ((Petar Požar, “Hrvatska pravoslavna crkva”, Naklada Pavičić, Zagreb, 1996., str. 199.).
Zbog ovog priznanja od strane Vaseljenskog patrijarha, kao glavnog predvodnika cijele pravoslavne crkve, koji jedini može odobriti autokefalnost, mnogi istoričari danas ovu Crkvu smatraju autokefalnom. ( Miloš Obrknežević: Development Of Orthodoxy In Croatia And The Croatian Orthodox Church, preuzeto 19. rujna 2011.)