Piše: Saud Grabčanović
Pojava sufizma i derviških redova u srednjovjekovnoj Bosni.
Sufizam i derviški redovi dolaze u Bosnu i Hercegovinu sa dolaskom Turaka i islama. Prve tekije na tlu Bosne osnovane su prije konačnog pada bosanskih pokrajina pod tursku vlast. Od tada do danas podignuto je više od četrdeset tekija. Ima indicija da je bio i veći broj tekija, o čemu piše Evlija Čelebija, ali u vezi s tim podacima nemamo pisanih dokumenata. Pripadale su mevlevijskom, kaderijskom, nakšibendijskom, rufaijskom, bektašijskom i halvetijskom tarikatu. Neke od njih su kraćeg, a neke dužeg vijeka. Do danas ih se održalo svega pet, mada odreda sve teže ili lakše oštećene (Sarajevo dvije, Živčići-Vukeljići kod Fojnice jedna, Blagaj kod Mostara jedna, Travnik jedna). U toku ovog nemilosrdnog rata do temelja su uništene tekije: u Foči, Carevom polju kod Jajca, Oglavku kod Fojnice i Diviču kod Zvornika. Tri su pred sami rat temeljito opravljene i služile su svojoj namjeni.
U islamizaciji Bosne derviši su odigrali značajnu ulogu. Oni su, prije svega, praktičari. Kao vjernici svojom pobožnošću i dosljednom primjenom vjerskih propisa, kao humanisti svojom solidarnošću i pomaganjem drugih, i kao vojnici, svojom hrabrošću i odlučnošću – bili su primjer praktičnog života muslimana. Osmanski ratnici, janjičari, osmanske spahije i sami sultani su bili sljedbenici sufizma i derviških redova. Sa osvajanjem srednjovjekovne bosanske države sa njima na ove prostore stiže i sufizam. Najrašireniji sufijski tarikat i derviški red kod Janjičara je bio bektašijski, a kod Janjičara je bilo i mevlevija, bajramija, halvetija…:Bektašije su osnovane u 13. vijeku od strane Hadži Bektaš Valija, kojeg su pripadnici ovog tarikata proglasili svetim. Njegove pristalice smatraju da on potiče od direktne loze Poslanika. Ovaj tarikat je pretrpio veliki uticaj od strane hurufizma i anadolijskih kršćanskih sekti iz kojih crpe ideje poput trojstva (Allah – Muhammed – Alija). Reorganizovao ih je Balim Sultan u 15. vijeku. Pored ovog derviškog reda, u Bosnu stižu i mevlevije, kadirije, halvetije i nakšibendije. Islam se u Bosni i Hercegovini počeo širiti neposredno poslije osvojenja Bosne (1463) i Hercegovine (1465) od strane Turaka, u vrijeme kada je već bio ojačao ortodoksni sunitski islam.
Već od samog početka islamizacije, u Bosni i Hercegovini djelovala je snažna sunni orijentisana teološka škola, koja je bila predominantna u ovoj oblasti i uz pomoć osmanske vlasti suzbijala sve pojave heterodoksije, što ne znači da heterodoksije nije bilo i u Bosni. Bektašije su bile jedan od tih heterodoksnih pokreta u islamskom učenju. Međutim, heterodoksni pokreti su bili samo epizodna pojava, koja nije dublje ostavila traga u religioznom životu muslimana Bošnjaka. Otuda su, na primjer, hamzevije, kao heterodoksno bratstvo ili sekta, koje se naglo raširilo i steklo veliki broj pristalica, uništeni odmah u početku i nije se sačuvao ni pomen, niti bilo kakva tradicija u narodu. Isti takav je slučaj i sa bektašijama, s tim što su one nestale postepeno. Mada su postojale bektašijske tekije u Bosni i Hercegovini u prvim epohama osmanske vlasti, one su bile kratkog vijeka i samo periferno su dotakle religiozni i socijalni život muslimana ove osmanske pokrajine, bez dubljeg prodiranja u njihovu svijest. Osmanski namjesnici i drugi veliki predstavnici osmanskog feudalnog društva u Bosni i Hercegovini provodili su politiku zaštite i odbrane sunni islama i osnivali su tekije ortodoksnih derviških redova, kao na primjer: mevlevija, halvetija, nakšbandija, kadirija itd., dajući im finansijsku i drugu pomoć, da bi one služile njima i djelovale kao protuteža u borbi protiv heterodoksnih sufi bratstava i sekti.Tako lsa-beg Ishaković, vojvoda tzv. Zapadnih strana (1440-1446), osniva tekiju mevlevijskog reda u Sarajevu (1462. godine), Skender-paša, po svoj prilici, za svog trećeg namjesnikovanja u Bosni (1499-1505) osniva tekiju nakšibendijskog reda, također u Sarajevu (oko 1500. godine), veliki bosanski namjesnik i graditelj, te dobrotvor Sarajeva, Gazi Husrevbeg (namjesnik u Bosni od 1521-1541), osniva Hanekah halvetijskog reda derviša u Sarajevu (prije 1531. godine), krupni sarajevski trgovac Hadži Sinan-aga, otac Silahdar Mustafa-paše, osniva po njemu nazvanu Sinanovu tekiju kadirijskog reda u Sarajevu (XVII vijek), itd. Stoga se može i razumjeti da su nakšbendije, mevlevije, halvetije i kadirije bratstva koja su odigrala izvjesnu ulogu ne samo u procesu širenja islama u ovim krajevima, nego i u njegovanju tasavvufa i mističke tradicije, kao forme islama kod nas. Naravno, kao pogranična provincija Osmanskog carstva, Bosna i Hercegovina je trebala biti zaštićena od heterodoksije, koja je antagonizmom i opozicijom prema osmanskom feudalnom društvu i sunni islamu često izazivala bune i ustanke. Derviški red bektašija, kao heterodoksni oblik islamske religije, nije bio zastupljen u Bosni i Hercegovini u onoj mjeri kao što su druga sufi bratstva, koja smo gore spomenuli, rano je zabranjen, pa, prema tome, nije ni mogao imati znatnijeg uticaja među janičarima i običnim narodom, kao što je imao u drugim oblastima Osmanskog carstva.
( Nastaviće se)