Piše: Saud Grabčanović
Zakoni o katastru i popisima stanovništva
Poreske knjige i katastarski popisi stanovništva posebno su davali povoda za donošenje novih zakona. Kad god bi se Turci poduhvatili da izrade takav popis u nekoj novoosvojenoj oblasti, prvi korak bi im bio da utvrde zakone i običaje koji su u tom kraju važili prije njihovog osvajanja. Osmanlije nisu težile da ponište sve zakone, običaje i institucije na osvojenoj teritoriji, već su zadržavali niz lokalnih zakonskih rešenja, nadajući se da će tako izbjeći nemire koji obično nastaju poslije naglog uvođenja novog sistema. Povrh toga, iskustvo ih je učilo da drastične promjene smanjuju prihode od dažbina. U tim oblastima vršilac popisa ukidao je samo one ustanove koje su se suprotstavljale šerijatu i osmanskim zakonskim principima. Preostale bi unio u popis i proslijedio u Istanbul da ih sultan odobri. Pri kasnijim popisima mogle su se načiniti izmjene ili bi osmanski zakon u potpunosti zamijjenio stare odredbe. Poslije osvajanja istočne Anadolije 1517-1518. i Iraka 1537. godine, Turci su sačuvali zakone Uzun Hasana, Ak-kojunlu vladara. Na sličan način su zadržali i zakone Kajit-beja, mamelučkog sultana u Egiptu i Siriji. Međutim,1540. godine tipično osmanske zakonske odredbe zamjenile su Ak-kojunlu kodeks. Iako je zakon o dažbinama, namijenjen Ugarskoj u drugoj polovini šesnaestog vijeka, u suštini bio osmanski, ipak su neki osnovni nameti iz doba ugarskih kraljeva sačuvani u svom netaknutom ili prilagođenom obliku. Neposredno po zauzimanju Kipra i Gruzije, Turci su uveli svoje zakone, kao što su to ranije uglavnom učinili i u Ugarskoj. Pa ipak se pouzdano može reći da su u prvom razdoblju lokalne uredbe zauzimale istaknutije mesto među osmanskim zakonima i da su, neosporno, mnogo uticale na razvoj tipično osmanskog kanuna. Osmanlije su, isto tako, zadržale one zakone koji su određivali status pojedinih staleža, i to u obliku kakav su imali prije njihovog osvajanja. Stari osmanski rudarski statuti koji su važili u Srbiji i Bosni, kao i uredbe o vlaškoj organizaciji, bili su doslovni prevodi ranijih domaćih zakona. Kada su sredinom šesnaestog vijeka prestali biti pogranično stanovništvo, Vlasi su potpali pod redovne osmanske zakone o raji.Vršilac popisa imao je pravo da se pismeno obrati sultanu preporučujući mu, uz odgovarajuće obrazloženje, da se neki zakon ukine ili revidira. Takva potreba se obično javljala zbog žalbi lokalnog stanovništva ili iz neophodnosti da se državni prihodi povećaju. Ukoliko bi sultan prihvatio date prijedloge i izdao ferman, zakoni te oblasti su dopunjavani u smislu sultanovog ukaza. Stoga je svaki novi popis bio presudan za utvrđivanje i modifikovanje zakonskih odredbi za pojedinu oblast. Svaki sandžak, osnovna administrativna jedinica Osmanskog carstva, imao je svoj popisni defter, a od Bajazita II zaveden je običaj da svakom defteru prethodi kanun-nama određenog sandžaka, na osnovu koje su rješavani lokalni sporovi. Glavna svrha kanun-name jednog sandžaka bila je da se odrede iznosi i način prikupljanja dažbina na timarima. To znači da su u kanun-nami tumačeni zakoni o državini i prenosu zemlje, o zakonskom statusu raje, ili o njenom eventualnom oslobađanju od dažbina. Kanun-name su rjeđe sadržavale posebne liste sa navedenim tržišnim i carinskim obavezama u gradovima. U njima su se rijetko nalazili krivični zakoni ili zakoni koji su određivali status vojničke klase. Mada je svaki sandžak imao svoje zakone, svi su se oni u suštini podudarali sa osnovnim državnim zakonom, Kanun-i Osmani. U stvari, postojao je jedan specifično osmanski zakonski sistem, fundamentalan za taj režim, tako da su Osmanlije svaki običaj koji je bio u suprotnosti s tim sistemom smatrali i nedopustivom novotarijom.
Pitanje privatne svojine u Osmanskom carstvu
Rješenje ovoga pitanja proizilazilo je iz šerijatskih zakona tj. iz Islamske koncepcije svojine gdje stoji: „Allah kao apsolutni vlasnik svega, pa i zemlje, povjerava vlasništvo imamu (kolektiv, država) na jednoj, i pojedincu, na drugoj strani.“ To se u praksi Srednjeg vijeka i osmanskog feudalizma izražavalo kroz paralelno postojanje državnog i privatnog vlasništva. U Osmanskom carstvu privatna svojina se nazivala mulk ili erazi memluke, za razliku od erazi-mirije, što je značilo da je to državno ili, tačnije, sultanovo vlasništvo. Mulk je po šerijatskim propisima bila privatna svojina propisana i garantovana od strane sultana svim muslimanskim stanovnicima Osmanskog carstva, sa neograničenim pravom raspolaganja od strane vlasnika. Mulkom je bila obuhvaćena kuća sa okućnicom, baščom veličine pola dunuma (mulk sa zemljom je u Bosni obično nazivan milać ili milćevina). Prava svih posjednika mulka su bila : neograničeno pravo raspolaganja svojim posjedom, pravo prodaje i pravo nasljeđivanja. Sa erazi-mirije svojinom raspolagao je lično sultan, koji je te posjede koristio za sebe i svoju porodicu kao carske hasove ili ih je dodjeljivao kao zijamete i timare istaknutim osmanskim spahijama, a dijelom ih je i poklanjao kao vakufe za izdržavanje islamskih vjerskih objekata i ustanova širom carstva.
( Nastaviće se)