Srbija ne odustaje od agresivnog programa što je svima znak da bježe od nje

Četnički program homogene Srbije bio je veoma sličan Miloševićevom programu, kao i Vučićevom ‘srpskom svetu’, kaže historičarka Dubravka Stojanović.

Piše: Dinko Gruhonjić

Dubravka Stojanović jedna je od onih koje su u istorijskoj nauci učinile preokret i pokazale, poput Latinke Perović (1933-2022) čija je “učenica” bila – a rekli bismo i jedna od naslednica – da im je nauka a ne dnevna revizionistička politika na prvom mestu. Drugim rečima, da je sačuvala čast svoje nauke i profesije, u vremenu u kojem su se mnogi istoričari u “regionu” stavili u službu etnonacionalizma i etnoklerikalizma. Naša sagovornica se bavi pitanjem demokratije u Srbiji i na Balkanu krajem 19. i početkom 20. veka, evropskim uticajima u Srbiji početkom 20. stoleća, interpretacijama istorije u novim udžbenicima u Srbiji, istorijom žena u Srbiji, procesima modernizacije…

Između ostalog, dobitnica je Nagrade grada Beograda za društvene i humanističke nauke 2004. godine za knjigu Srbija i demokratija 1903-1914: Istorijska studija o “zlatnom dobu srpske demokratije”. Dobila je Nagradu za mir beogradskog Centra za mir i demokratiju (2011) za višegodišnji rad na pomirenju u Jugoistočnoj Evropi preko reforme nastave istorije. Dobitnica je nagrade “Osvajanje slobode” (2012) koja je namenjena ženama koje se bore za ljudska prava, demokratiju i pravnu državu, koju dodeljuje Fondacija “Maja Maršićević Tasić”. Nositeljka je odlikovanja Nacionalnog reda za zasluge u rangu viteza Republike Francuske.

• Prisustvujemo novom ‘povampirenju’ četništva u Srbiji kroz rehabilitaciju, ali i pravu glorifikaciju ratnog zločinca iz Drugog svetskog rata Draže Mihailovića, kroz otvaranje navodno privatnog muzeja posvećenog njemu u Beogradu i postavljanje spomenika, što je sve praćeno brojnim billboardima u Beogradu. Kako to komentarišete?

– Četništvo se odavno povampirilo. Već je Slobodan Milošević uveo frazu o „dva antifašistička pokreta“ u Srbiji tokom Drugog svetskog rata. Ali, on se trudio da to radi diskretno, jer mu je bila potrebna podrška JNA, SUBNOR-a i drugih važnih organizacija. Naš problem je što se četništvo najviše povampirilo u vreme demokratskih vlasti od 2000. do 2012. godine. One su bile te koje su Srbiju svrstale na stranu anti-antifašizma, koje su promenile imena ulica, praznike i udžbenike istorije, ali i koje su donele zakon o izjednačavanju četnika i partizana i omogućile masovne sudske rehabilitacije. Te vlasti nisu poslale predstavnike Srbije na veliku manifestaciju obeležavanja 60. godišnjice oslobađanja Auschwitza. U Moskvu, na veliku paradu povodom iste godišnjice pobede u Drugom svetskom ratu, poslali su delegaciju niskog nivoa u odnosu na predsednike i premijere koji su predstavljali druge zemlje.

To je sve bilo odlučujuće u prebacivanju Srbije na stranu pobeđenih u Drugom svetskom ratu, što je jedinstven primer u svetu. Svi drugi – makar podigli ustanak nekoliko dana pre kraja rata – to proslavljaju, a mi poništavamo svoj ustanak koji je počeo ubrzo po okupaciji. Za mene to nije samo pobeda poraženih kolaboracionista, već i vrlo duboko moralno posrnuće društva.

• Da li to ujedno predstavlja i nastavak fašizacije društva u Srbiji, kroz pomenuti anti-antifašizam, uz pomoć kojeg su slavni jugoslovenski partizani gurnuti na istorijsku marginu?

– Da, ovo je sada nastavak. Zanimljivo je da Vučić nije radio na rehabilitaciji zločinaca iz Drugog svetskog rata, koliko su to radile demokratske vlasti. Jedna mogućnost je da to nije radio zbog koalicije sa socijalistima, koji tobože baštine partizanske tradicije. Drugo i realnije objašnjenje je da njemu Drugi svetski rat nije bio toliko važan koliko ratovi iz ‘90-ih godina 20. veka. Na žalost, demokratske vlasti nisu uspostavile nikakav odnos prema tim ratovima, jer su mnoge stranke koje su činile Demokratsku opoziciju Srbije (DOS) podržavale program stvaranja „države u kojoj će živeti čitav srpski narod“, kako je to govorio Milošević. U taj prazan prostor sećanja je snažno uleteo Aleksandar Vučić, koncentrišući se na Oluju i na Košare, da bi svi ratovi iz te decenije bili svedeni samo na ta dva srpska poraza, koji su dobra osnova za revanšizam, koji je suština njegove politike. Zato su četnici sve do sada bili malo zaboravljeni. Ali, naravno nema nikakvog problema da kad opravdate ratne ciljeve iz ‘90-ih podsetite i na četničke tradicije, jer su ti ciljevi identični.

• Da li su u pravu oni analitičari i istoričari koji kažu da se ne treba čuditi ovoj vrsti istorijskog revizionizma, s obzirom da je uža Srbija tokom Drugog svetskog rata bila trostruko kvislinška: nedićevci, ljotićevci i četnici? Ilustracije radi, 1944. godine načelnik štaba britanske armije Alan Brooke je pisao o tome da su jugoslovenski partizani kroz svoju borbu primorali nacističku Nemačku da na prostoru Jugoslavije zadrži čak 21 svoju diviziju, dok su – na primer – u isto vreme u daleko većoj Italiji bile 23 nemačke divizije. Međutim, niti jedna nemačka divizija nije bila na prostoru onoga što se naziva uža Srbija. Nemački ambasador Hermann Neubacher je bio zapisao: ‘Sve do jeseni 1944. dominantna snaga u Srbiji je bio Draža Mihailović. Ništa bolje ne može da opiše stanje u Srbiji od činjenice da je krajem avgusta 1944. bila stacionirana samo jedna nemačka borbena jedinica i to jedan policijski bataljon, koji i nije bio kompletan u odnosu na brojno stanje’. Da li vlasti u Srbiji, ali i većina opozicionara, kao i Srpska pravoslavna crkva i veliki deo intelektualne elite svojim ćutanjem o glorifikovanju Draže Mihailovića zapravo post festum priznaju da Srbija u Drugom svetskom ratu nije bila na strani sila pobednica, među kojima su bili jugoslovenski partizani?

– To je sve tačno, ali nedostaje nekoliko ključnih podataka. Prvo da je ustanak krenuo upravo u Srbiji, već početkom jula 1941. Tačno je da je prvi partizanski odred formiran prvo u Sisku u Hrvatskoj, ali partizanski ustanak velikih razmera pokrenut je prvo u Srbiji. Računa se da je u partizanskim odredima bilo čak 25.000 boraca u Srbiji na vrhuncu, u jesen 1941. godine. Taj ustanak doveo je do stvaranje prve velike slobodne teritorije, Užičke republike. Nju su zajedničkim snagama srušile snažne nemačke okupacione snage i četnici, posle čega su partizani sa Vrhovnim štabom morali da se povuku u Bosnu i odatle da nastave oslobodilački rat. Tamo im je bila povoljnija ne samo geografija, nego i blaži okupacioni režim, jer se ne sme zaboraviti da je u Srbiji bila ustanovljena najtvrđa okupaciona nemačka uprava i pravilo „100 za jednog“ te strašne odmazde nad civilima u Kragujevcu i Kraljevu u oktobru 1941. godine. Zato je revizionizam kada se kaže da je Srbija bila kolaboracionistička, jer se time falsifikuje sve što se dogodilo 1941. godine, kao i snažna podrška oslobodiocima posle leta 1944, kada su se partizani vratili u Srbiju i nadmoćno pobedili četnike. Sve se to danas prikriva i predstavlja kao da su četnici poraženi u Srbiji tek od Crvene armije, što faktografski nije tačno.

• Kako gledate na to da se slavljenju četničkih navodnih antifašističkih podviga tokom Drugog svetskog rata pridružuje čak i ambasador SAD u Srbiji Christopher Hill, kada govorimo o takozvanoj operaciji Halyard, o kojoj je snimljen i četnički ‘blockbuster’ Heroji Halijarda? Da li je to deo zapadnog istorijskog revizionizma koji je prisutan u Evropi naročito u poslednjih 20-ak godina, a po kojem su izjednačeni zločini nacista i komunista ili je u pitanju dnevna politika sa skupim posledicama po ovo društvo u budućnosti?

– To je deo zapadnog antikomunizma i revizionizma koji je nastupio odmah po završetku Drugog svetskog rata i početku hladnog rata. Hladni rat je istog trenutka kada se završio Drugi svetski rat nametnuo nove narative koji su od Nemačke i Japana stvorili najbliže saveznike protiv SSSR-a, dok su svi komunistički gerilski saveznički pokreti tokom Drugog svetskog rata proglašeni gotovo neprijateljima koji su omogućili širenje SSSR-a na evropskom kontinentu. Odatle i onaj nesrećni orden koji je Truman dodelio Mihailoviću. On ga nije dodelio zbog Drugog, već zbog hladnog rata, jer je Mihailović bio protivnik pobedničkih komunista. Tako je i sa Halyardom. Partizanske snage spasile su daleko više savezničkih pilota, ali je to „zaboravljeno“ zbog antikomunizma. Sve to dodatno je pojačano posle pada Berlinskog zida, od kada zemlje istočne Evrope nameću narativ o dva totalitarizma, koji je istorijski pogrešan i politički fatalan, jer osuđuje one antifašiste koji su bili komunisti, a abolira mnoge kolaboracioniste jer su bili protivnici SSSR-a. Veliki broj evropskih istoričara je ustao protiv te opasne prakse, ali se to ovde ne zna i zloupotrebljava se za nove rehabilitacije ratnih zločinaca.

• Po Herojima Halijarda ispada da su četnici spasili sve savezničke pilote. Istorijska je činjenica da su oni, manje-više iz kalkulantskih razloga budućih gubitnika u ratu, kojima je to tada bilo kristalno jasno, spasili svega 16 odsto pilota, a partizani čak 84 odsto savezničkih vazduhoplovaca.

– To je tačno, ali koga briga za činjenice! Najgore što to sada podržava ambasador SAD-a, ne shvatajući u kakvu ga zamku stavljaju lokalni nacionalisti koji slave kolaboracionističke snage iz Drugog svetskog rata. Ogromna manipulacija koja ima i spoljnopolitičke i, posebno, unutrašnjopolitičke posledice. Bila bi fora da na primer današnji SKOJ napravi proslavu partizanskog spasavanja američkih pilota i pozove ambasadora SAD-a.

• Koliko rehabilitacija kvislinga iz Drugog svetskog rata zapravo ima veze sa pravdanjem ratnih zločina koji su na jugoslovenskim prostorima počinjeni tokom ‘90-ih godina 20. veka pod komandom Miloševićevog režima u Beogradu?

– Veza je direktna. I to na više načina. Na prvom mestu, četnički program homogene Srbije bio je veoma sličan Miloševićevom programu, kao i Vučićevom srpskom svetu. To je uvek jedna i ista ideja, nema od toga odustajanja. A taj program opravdava svaki zločin, bio on počinjen u Drugom svetskom ratu ili u ratovima iz 1990-ih. Taj program zločin čini prirodnim i normalnim. Na drugom mestu, ti zločini su ‘90-ih ideološki pripremljeni zloupotrebom istorije. Godinama pre početka rata zlopuotrebljavan je genocid nad Srbima u Drugom svetskom ratu da bi se proizveo strah kod Srba u Hrvatskoj i da bi se novi rat proglasio ne samo odbrambenim od ustaša, nego i preventivnim, jer se govorilo da je njegov cilj da spreči novi Jasenovac. I to je bio način da zločini počinjeni u Hrvatskoj sa srpske strane i proterivanje oko 200.000 Hrvata sa područja Republike srpske Krajine budu tumačeni kao deo tog odbrambenog poduhvata.

I, na kraju, bio je posle 2000-ih pokušaj da se glavnim zločinom ikada počinjenim proglasi onaj nad poraženim snagama, četnicima i ustašama, 1944-1945. Samo se setimo onih državnih komisija koje su prekopavale Adu Ciganliju tražeći Mihailovićeve ostatke. Mislim da je cilj toga bio da se sva pažnja posveti tim događajima i da se tako potisnu i četnički zločini iz Drugog svetskog rata, kao i oni iz ‘90-ih, te da se pravljenjem takve hijerarhije zločina „zaborave“ oni koji se nisu politički uklapali u rehabilitaciju koja je bila u toku.

• Kako vidite ulogu Srpske pravoslavne crkve u artikulaciji procesa istorijskog revizonizma?

– Ona je ključna, kao što je ključna i u nastanku srpskog nacionalizma 1980-ih godina. Njen antikomunizam je naterao da izbriše časne predstavnike sopstvene jerarhije koji su bili antifašisti i partizani, pa je tako ulica Vlade Zečevića u centru Beograda bila jedna od prvih kojoj je promenjeno ime, iako se radilo o svešteniku SPC-a, istaknutom partizanskom borcu i učesniku AVNOJ-a. Ali, on je napustio četnike u septembru 1941. i prešao u partizane. To mu današnja SPC očigledno ne prašta i stidi se svojih antifašista. Šta više reći?

• A kako vidite ulogu većine opozicionih partija u Srbiji kada je istorijski revizionizam u pitanju, kao i ulogu većinske intelektualne elite, ovaploćene u SANU, univerzitetima, Matici srpskoj…?

– Tokom ‘80-ih je koalicija disidentskih intelektualaca, crkve, akademije i prvih opozicionih partija bila ključni nosilac revizionizma. Neki od njih su bili zaista poklonici četničkog programa, a neki su pragmatično mislili da prethodne socijalističke vlasti treba pobediti i na terenu sećanja, naći svoje istorijske očeve na strani suprotnoj od prethodnika. Sve to završilo je u ovoj agoniji u kojoj se više ne samo ne razlikuju fašizam i antifašizam, nego ni elementarno dobro od zla. Današnja opozicija ne shvata dovoljno značaj tih pitanja, pa umesto da upravo na antifašističkoj kulturi sećanja gradi i sopstveni identitet i sistem vrednosti, ona kao da misli da to nije važno. A jako je važno.

• U svojoj naučnoj karijeri mnogo ste se bavili i analizom udžbenika kada je u pitanju istorijski revizionizam. Kao roditelj, svedočio sam da u udžbenicima istorije za osnovnu školu autori mrtvi-hladni navode da su u Srbiji postojala dva antifašistička pokreta: Titovi partizani i Mihailovićevi četnici. S tim što je slika bradatog četničkog komandanta postavljena tako da deci daleko više upada u oči… Kakve to generacije obrazujemo?

– To je tako od prvih udžbenika objavljenih posle političke promene 2000. godine. U njima je čak u Mihailovićevoj biografiji pisalo da je voleo francusku književnost, a u Titovoj da je bio notorni agent Kominterne. Sve su izokrenuli – partizanima su pripisani kolaboracija i ratni zločini, dok je za četnike rečeno da su sarađivali samo sa Italijanima i da je to bilo najbolje ratno rešenje. Što se tiče ratnih zločina, u tim knjigama je pisalo da su četnici svoje protivnike samo batinali. Eto, i to je moguće! Te knjige koristilo je gotovo 10 generacija đaka. U današnjim knjigama to sve nije toliko drastično, ali je čvrst konsenzus da se radi o dva antifašistička pokreta, pa se samim tim prećutkuje sve što bi jasno pokazalo na četničku saradnju sa okupatorima od 1941. godine.

• Kako na glorifikaciju četništva i ostalih kvislinga iz Drugog svetskog rata gledaju ne samo u susednim zemljama, nego i, na primer, u Sandžaku, koji je bio opustošen zbog četničkih zločina u Drugom svetskom ratu, a koji su po istom receptu reprizirani i u poslednjim ratovima, pre svega u Bosni i Hercegovini?

– Za sve oko nas to je samo dokaz da Srbija ne odustaje od svog agresivnog programa, što je svima dodatni znak da treba da beže od nas.

(balkans.aljazeera.net)