Piše : Saud Grabčanović
Autonomni položaj Bosne u Osmanskom carstvu
U periodu velikih ratova Osmanskog carstva sa Habzburškom monarhijom krajem 17. stoljeća dolazi do velikih turskih poraza te velikih teritorijalnih gubitaka i slabljenja nekada moćnoga carstva. Bio je to Veliki Bečki rat koji je neprekidno trajao od 1683. do 1699. godine . Taj rat, koji je trajao tačno 16 godina, praktično je slomio kičmu carstva, iscrpio je sve resurse, srušio ekonomiju carstva, izazvao je velika razaranja , proizveo je naglo siromašenje kako feudalne gospode tako i običnog puka, izazvao je veliku glad i patnje stanovništva kao velika preseljavanja. Pratile su ga i velike epidemije strašnih zaraznih bolesti koje su desetkovale borce i stanovništvo. I na kraju, taj je rat ostavio teške posljedice po stabilnost države i sistema na duže staze. Kao neminovna posledica rata, raspada države i sistema došlo je do unutrašnjih sukoba i previranja unutar samoga Osmanskoga carstva. U tom se periodu dešavaju stvari koje su ranije bile nezamislive. Dolazi do pobuna janjičara, smjena sultana te unutrašnjih sukoba turske feudalne vlastele i pobuna širom carstva. Ovaj je proces neminovno doveo do slabljenja centralne vlasti osmanske dinastije i samoga sultana, a jačanja vlasti lokalnih feudalnih gospodara, posebno u perifernim dijelovima Osmanskog carstva. Posebno veliku moć i praktično samostalnost u okvirima carstva stiču spahije, koje gospodare u perifernim evropskim dijelovima carstva. Osmanski feudalci – age, begovi, ajani.. koji su naseljavali Bosanski ejalet, kao i Smederevski sandžak (Srbija), u tom su se osamostaljivanju u odnosu na centralnu vlast posebno isticali. Takođe, u nekim pokrajinama vlast u ruke uzima janjičarska elita, koja samostalno vlada tim prostorima, iako formalno priznaje sultanovu vrhovnu vlast.
Dva naredna rata, prvi od 1716. do 1718. godine, i posebno drugi od 1737. do 1739. Godine, koje je Osmansko carstvo vodilo sa Habzburškom monarhijom, dodatno su oslabile vlast osmanskih sultana, a ojačale pozicije bošnjačkog plemstva. U drugom, pobjedonosnom ratu, koji je vođen između 1737. i 1739. godine, bošnjačko je plemstvo bez ikakve pomoći praktično samo uspjelo izvojevati veliku pobjedu nad moćnom Habzburškom armijom koja je pokušala uzeti Bosnu. Osmansko carstvo je u to vrijeme bila zauzeto ratom sa Rusijom, pa kada je Austrija objavila rat i napala na Bosnu, osmanska armija predvođena janičarima nije joj mogla pomoći. Sultan je čak predlagao bošnjačkim ajanima i veziru da predaju Bosnu Austrijancima i da se muslimani isele i povuku sa tih prostora. Bosanski ajani, predvođeni velikim junacima i gazijama , gazi Mehmed- begom Fidahićem i vezirom Ali-pašom Hećimovićem su ovo odbili i samoorganizovali se, te su odlučili da odbrane Bosnu od neprijatelja . U više bitaka koje su bošnjačke trupe imale sa Austrijancima, Bošnjaci su izvojevali niz sjajnih pobjeda, od kojih se posebno ističe banjalučki boj, kao i završna bitka u ovom ratu kod Grocke u blizini Beograda, kada su Austrijanci konačno poraženi . Austrijanci su se nakon ove bitke morali povući preko Save koja je Beogradskim mirom za duže vrijeme postala granicom dva carstva. Nakon Beogradskog mira nastupio je duži period mira i oporavka na ovim prostorima, a vrijeme velikih austro-turskih ratova je zauvijek prošlo. U ovome su ratu bošnjački ratnici predvođeni svojim spahijama: agama, begovima, ajanima, kapetanima… odigrali najznačajniju ulogu, te je stoga osmanski sultan bio prisiljen dati im još veće ustupke i privilegije.
Sultan je dao poseban status za Bosnu i Bošnjake u Osmanskom carstvu, što se može sa današnjeg aspekta smatrati davanjem jednog posebnog oblika visoke autonomije za Bosnu kao državu. Posebne privilegije dobila je bošnjačka feudalna aristokratija, ajani i kapetani. Bosanski kapetani su ovim postali toliko moćni, da su pored tvrđava i zamkova kojima su raspolagali, imali i posebne vlastite male armije sastavljene od plaćenika. U ovom periodu pojavljuje se jedna nova organizaciona jedinica u Bosanskom ejaletu – ajanluk. Ajanluk je bio jedinica lokalne uprave u Osmanskom Carstvu koja se pojavila u 18. stoljeću zbog pojave raznih poslova koje nije pokrivala ranija lokalna uprava, a na čelu ajanluka bio je ajan. Ajanska dužnost davala je vrlo veliku moć i priliku za bogaćenje nositeljima te dužnosti. Zbog toga su ajani kasnije bili velika prepreka modernizacijskim reformama u Osmanskom carstvu, a na nekim mjestima, kao u Bosni i Hercegovini, morali su biti silom iskorijenjeni. O ovakvom posebnom položaju Bosne u okviru Osmanskog carstva nakon Beogradskog mira u svom djelu govori nam naš prvi istoričar Mirza Safet-beg Bašagić. On konstatuje da je Bosanski ejalet tada postao država u državi i to je ostao sve do kaznene ekspedicije zloglasnog Omer-paše (Miće) Latasa, koji je u krvi uništio ovu autonomiju i oduzeo stoljetne privilegije i prava bošnjačkih feudalaca-spahija. Ovakav poseban položaj i privilegije koje je dobila i uživala bošnjačka feudalna gospoda dobili su djelimično i bošnjački feudalni gospodari, koji su vladali u Smederevskom-sandžaku u Srbiji. Bosna je tada bila prilično zatvorena i konzervativna pokrajina, u kojoj su odnosi jasno definirani, vladajući sloj precizno određen takozvanim odžakluk- sistemom još od 1593. godine, koji je obnovljen i potvrđen na kraju 17. stoljeća. Vremenom su bošnjačke spahije postale tako moćne da su praktično postale rivalom aktuelne državne vlasti, čije su zakone zanemarivale a na teritorijama kojima su gospodarili vladali su kao mali lokalni kraljevi provodeći vlastite zakone i pravila. Bilo je čak slučajeva potpunog negiranja sultanove vlasti i odmetanja od centralne vlasti u Istanbulu. Često su ovi lokalni feudalni gospodari bili u sprezi sa janjičarskim agama i običnim janjičarima.
Dugotrajni mir nakon rata iz 1739. Godine uzrokovao je da su janjičari, kao profesionalna vojska, ostali bez glavnog izvora svojih prihoda-ratne pljačke. To je kod njih stvorilo frustraciju i veliko nezadovoljstvo postojećom situacijom, pa su ulazili u saveze sa lokalnim moćnicima. Ovo im je omogućavalo da nasiljem nad lokalnim, posebno kršćanskim stanovništvom, napune svoje hazne. Kada više nisu imali priliku pljačkati druge narode u ratovima, janjičari su se okrenuli teroru, nasilju i pljački stanovništva vlastitog carstva. Odmetnuti lokalni bošnjački moćnici i janjičari nisu se libili ni da smaknu carske službenike koji im nisu odgovarali i koji su pokušavali obuzdati njihovu samovolju i nasilje koje su provodili, posebno nad hrišćanskim podanicima. Primjer ovakve samovolje i otvorene pobune protiv centralne vlasti jeste pobuna spahija i janjičara , tzv. „dahija“, koja se desila u Smederevskom sandžaku potkraj 18. i početkom 19. stoljeća. Lokalni bošnjački feudalni gospodari u Srbiji, potpomognuti janjičarima, bili su toliko moćni, da su najprije zarobili, pa ubili beogradskog pašu Hadži-Mustafu Šinik-oglua, zvanog „srpska majka“. Oni su tako uzurpirali i preuzeli vlast u tadašnjoj Srbiji. Ova pobuna, kao i nasilje nad kršćanima koje je uslijedilo nakon toga, bili su glavnim uzrokom Prvog srpskog ustanka i kasnije konačnog gubitka Srbije za Osmanlije.