Piše : Saud Grabčanović
Tanzimat – reforme u Osmanskom carstvu
Dok je sredinom 19. stoljeća u zapadno-evropskim kršćanskim državama vladala industrijska revolucija i u njima se gradio novi kapitalistički društveni poredak, a te zemlje uvodile prosvetiteljstvo i sekularizam kao državnu politiku, te doživljavale svoj ekonomski procvat, Osmansko carstvo je još uvijek živjelo u mračnom Srednjem vijeku u feudalnom društvenom sistemu. U carstvu je vladala velika bijeda, nepismenost i zaostalost običnog stanovništva, kao i velike socijalne i društvene razlike i nepravde i neravnopravnost nemuslimanskog stanovništva. Osmansko carstvo je sve više zaostajalo u razvoju i blagostanju za modernim evropskim državama toga vremena.
Sve više je zaostajalo u privrednom , tehničkom, vojnom i kulturnom razvoju, tako da je predstavljalo „bolesnika na Bosforu“, kako se to u to vrijeme govorilo. Uvidjevši da će se njihovo carstvo iz tih razloga jednostavno urušiti, osmanski su sultani posegnuli za reformama po ugledu na moderne evropske zemlje, u pokušaju da spasu svoje odavno posrnulo carstvo. Te su reforme trebale donijete promjene i boljitak u razvoju zemlje. Sultani su skupili niz stručnjaka na čijem je čelu bio Mustafa Rešid- paša, da po ugledu na moderne zapadne zemlje stvore reformske zakone koji će iz temelja izmijeniti posrnulo carstvo i omogućiti mu da se stabilizira, te da ekonomski i tehnički napreduje i ide ukorak sa vremenom. Tako je stvoren zakon po imenu Tanzimat hajrije ( dobri zakoni ili reforme). Tanzimat (osmanoturski: تنظيمات = reforma) je naziv za seriju novih reformi provedenih u Osmanskom Carstvu između 1839. – 1876. za vladavine sultana Abdul Medžida (vladao od 1839. do 1861.) i Abdul Aziza (vladao 1861 – 1876.).. Cilj tih proevropskih reformi bio je radikalna promjena carstva, koje se iz starog teokratskog društva trebalo preobraziti u modernu državu. Brojne ključne odredbe Tanzimata navedene su u Hatišerifu iz Gülhane (Carski dekret iz crvene sobe) – 1839. Godine. Taj dokument je bio poziv na uspostavu novih institucija koje će garantovati imovinu, siguran i dostojanstven život svim stanovnicima carstva, bez obzira na njihovu religijsku pripadnost ili rasu. Njime je također najavljen razvoj standardiziranog sistema oporezivanja, koji je trebao uklonili korupciju i zloupotrebe, ravnopravniji sistem služenja vojnog roka, regrutacije i školovanja. Dekret je najavio i jednakost kaurima (nemuslimani uglavnom kršćani i židovi) koja nikad do kraja nije provedena. Tanzimat je proveden uglavnom pod vođstvom Mustafe Rešid- paše, koji je bio Veliki vezir u ravno šest mandata od 1846. do 1858. Reforme su obuhvatile razvoj novog sekularnog školskog sistema, reorganizaciju vojske po uzoru na Prusiju, osnivanje biranih vilajetskih skupština, kao i reformu trgovačkog i kaznenog prava, najvećim dijelom po uzoru na Francusku. Provođenje tih zakona bilo je u ingerenciji novoosnovanih državnih sudova, nezavisnih od dotad svemoćne uleme (Islamski vjerski savjet). Tanzimat je počeo jenjavati sredinom 1870-ih, tokom posljednjih godina Abdul Azizove vladavine. Rezultat reformi na kraju se sveo na vrlo visok stupanj centralizirane uprave, jer je sva zakonodavna moć postala koncentrirana u rukama sultana.
Ono što je na kraju ispalo apsurdno, niko u carstvu nije ništa mogao preduzeti, kad je Abdul Aziz počeo zloupotrebljavati svoj položaj i provoditi potpuno revizionističku politiku. Usprkos svemu, na Tanzimat se može gledati pozitivno, jer su njegove reforme položile temelje za postepenu modernizaciju turske države. Kada su objavljene ove nove reforme koje su direktno pogađale interese feudalne aristokratije, širom carstva došlo je do velikog protivljenja ovim reformama i do niza pobuna . Jedna od pokrajina Osmanskog carstva gdje je došlo do največeg otpora pa i pobune ajana protiv ovih reformi je ponovno bio Bosanski ejalet. Potpuno provođenje Tanzimata je za bosanski begovat značilo konačni gubitak starih privilegija i smrtnu presudu njihovoj vlasti i moći. Zbog ovoga se protiv Tanzimata počinju buniti i oni koji su ranije izdali pokret Husein- kapetana Gradaščevića i koji su za tu izdaju bili bogato nagrađeni od strane sultana Mahmuda II.
Konačno ukidanje autonomije Bosne
U vrijeme provođenja tanzimata u Bosni je ponovo ojačao pokret za autonomiju, koji je sada predvodio hercegovački vezir Ali-paša Rizvanbegović . Zanimljiv obrt desio se u glavi ovog Hercegovca. Samo desetak godina ranije taj isti Ali-paša je bio pobornik sultanovih reformi i ljuti protivnik pokreta za autonomiju Bosne, kojeg je predvodio Husein-kapetan Gradaščević. Za tu izdaju je svojevremeno bio bogato nagrađen. Kao nagradu za lojalno držanje prema Porti i za ratne zasluge sultan je 1833. godine Ali-agu Rizvanbegovića proizveo u čin paše. Istovremeno je izdvojio Hercegovački sandžak iz sastava Bosanskog ejaleta u upravnom pogledu i dao mu status mutesarifluka. Njegovo sjedište je bio grad Stolac. A sada su se stvari potpuno okrenule. Od slavljenog prijatelja osmanskog dvora Ali-paša je postao ljuti neprijatelj kuće Osmanovića i njihovih reformi zvanih „Tanzimat“. Ali-paša je uvidio da će ove reforme u konačnici ukinuti sve privilegije koje je imao, kao i one koje je naknadno dobio od sultana, i da je napravio fatalnu grešku 1831. godine kada je sa Smail-agom Čengićem izdao Husein-kapetanov pokret i stao na stranu sultana. Sultan Abdulmedžid I se jako bojao ovog pokreta u Bosni i Hercegovini, koji je prijetio da ugrozi njegovu tada centralizovanu vlast i da izazove lančanu reakciju u ostalim dijelovima poljuljanog carstva“.
Dobivši nepovoljne informacije od svojih doušnika iz Bosne, sultan je odlučio da silom skrši taj pokret i da pod svoju kontrolu stavi neposlušne bosanskohercegovačke begove. Pobune bosanskih prvaka protiv osmanske vlasti i otpor provođenje reformi uticali su na odluku Visoke Porte i sultana , da u Bosanski ejalet pošalje Omer-pašu Latasa, vojskovođu sa iskustvom u gušenju pobuna u provincijama carstva.
(Slijedi : Omer-paša Latas)