Piše: Jusuf Trbić
Oni koji znaju Bijeljinu iz nekadašnjih dana, reći će vam da je to oduvijek bio grad zanata. Svaka čast fabrikama ovakvim i onakvim, bankarima, baštovanima, službenicima i svima drugima, ali zanatlije su činile dušu ove varoši. Oni su bili graditelji čaršijskog reda i običaja, tvorci onoga što je činilo čaršijski duh. Ili se nama samo tako čini?
Zanati u prošlosti
U svakom slučaju, sigurno je da je Bijeljina, od kako zna za sebe, bila zanatski i trgovački centar ovoga dijela Bosne, jer je bila na granici Turskog carstva, pa su tu ljudi dolazili i prolazili od kako je svijeta i vijeka. Ali, zanatska tradicija seže u mnogo dalju prošlost, jer je oduvijek trebalo ono što ljudske ruke znaju napraviti : raznih oruđa i oružja, nakita i grnčarije, alata za obradu zemlje i mnogo šta drugo. Otkrivaju to i arheološka nalazišta u Semberiji, iz praistorije i kasnijih vremena. Zanatska djelatnost naročito je počela da se razvija nakon dolaska Slovena u ove krajeve, i njihovog miješanja s autohtonim stanovništvom. Iz tog vremena potiču i predmeti nađeni na području sela Batkovića, gdje se nalazila prava radionica za izradu najrazličitijih predmeta od željeza.
Nakon 12. vijeka i ubrzanog razvoja feudalnog društva, procvjetala je trgovina, a kroz sjeveroistočnu Bosnu prolazili su neki od važnih trgovačkih puteva, prije svega za trgovinu s Dubrovnikom. Sve je to, dakako, pratilo i zanatstvo, jer se bez njega nije moglo. Konji su bilio nosioci saobraćaja, a za konje i kola potrebni su kovači, drvodelje i kolari, potkivači i sedlari,, štavljači kože i kožari, ljudima su trebali majstori za izradu oružja svih vrsta, krojači, zlatari, papučari, brijači i mehandžije, mesari i pekari, o zidarima i drvodeljama da i ne govorimo. U knjizi “Zanatsko-preduzetnička djelatnost u Semberiji 1907-2007.”, Tanja Lazić piše o prošlosti bijeljinskog zanatstva, citirajući brojne izvore. Tako su, kako je pisao Hamdija Kreševljaković, i bijeljinske zanatlije, po uzoru na druge zemlje i krajeve, bile okupljene po esnafima (cehovima), a svaki esnaf je imao svoju upravu. U tursko doba na čelu esnafa je bio ćehaja, uz njega je bio i kalfabaša, koji je nadzirao “čestitost rada majstora”, i ustabaša, koji se brinuo za šegrtske ispite. Esnaf je imao i ćatibašu ( pisara), čauša ( kurira) i barjaktara, koji je zastavu esnafa nosio u svečanim prilikama. Esnafi su bili vrlo dobro organizovani i starali su se ne samo za školovanje šegrta i njihovo prevođenje u kalfe, a ovih u majstore, što se radilo po strogoj proceduri, već je njihov važan zadatak bio da obezbijede da svi članovi esnafa časno i pošteno rade i da se pristojno ponašaju, i na poslu, i van njega. Svaku vrstu drugačijeg ponašanja uprava esnafa je strogo kažnjavala, a odluke su se donosile na esnafskom sudu i esnafskom zboru.
Godine 1548. zabilježeno je da je u nahiji Bijeljina bilo 13 mlinova, a samo na riječici Dašnici, koja je proticala kroz naselje, 7 vodenica.
Prvi zvanični podaci o bijeljinskim zanatlijama nalaze se u popisu Zvorničkog sandžaka 1600. godine, u vrijeme kad se naselje u zvaničnim spisima zvalo Četvrtkovište, po pazarnom danu četvrtkom ( što je bilo uobičajeno za to doba). Kako je zabilježio Adem Handžić, tada su popisana dva dunđera ( zidara), tri krojača i jedan štavljač koža –tabak, dok je u susjednom Grmu (današnji bijeljiski kvart Galac), bio jedan samardžija i jedan kovač.
Hamdija Kreševljaković navodi i zanimljiv podatak iz 1752. godine : pred šerijatskim sudom u Sarajevu vođen je ostavinski postupak iza umrlog hadžije Abdulaha, sina Huseinova, koji je živio u Sarajevu, ali je imao dužnike i u drugim mjestima po Bosni. Jedan od njih, ćurčija Vasilije iz Bijeljine, dugovao mu je 6.720 akči, što je takođe ušlo u sudske spise. U to vrijeme dug se morao vratiti, i tu nije bilo iznimki.
Tanja Lazić pominje i jedan službeni dokument iz 1792. godine, u kojem se pominju bijeljinski opančari. A zanimljiv je i podatak o tahmiščijama, koji su pekli kafu i tucali je u specijalnoj stupi koja se zvala dibek. Trgovina kafom u to doba bila je važna ( i profitabilna) za državu, koja je tahmiščijama izdavala specijalne dozvole za rad – zakupnine tahmisa. Ta je zakupnina u bijeljinskoj čaršiji u godini 1865/66. bila najskuplja, nakon Sarajeva, što govori o stepenu razvoja Bijeljine.
Vrijeme razvoja
Početkom 19. vijeka formirana je u Bijeljini Stara čaršija, na prostoru današnjeg glavnog gradskog trga, a zatim i Janjica čaršija, pored današnje Zelene pijace. Nakon isušivanja rječice Janjice, na početku austrougarske okupacije, formirana je i Nova čaršija, i na prostoru te tri čaršije bio je centar gradskog života. U mahali Dašnica živjeli su uglavnom Srbi, koji su imali dosta opančarskih radnji, uz koje su bili i mali pogoni za štavljenje preradu kože. Opančarski zanat je tada bio u usponu. Tokom 19. vijeka razvili su se i drugi zanati : kazandžijski, lončarski, bičakčijski ( nožarski), nalbantski (potkivački), tufegdžijski ( puškarski), a poseban zamah razvoju zanatstva i trgovine uslijedjio je nakon doseljavanja Jevreja.
Mustafa Grabčanović je zabilježio i podatke o velikoj tragediji bijeljinskih zanatlija, koja se dogodila u ljeto 1867. godine. U čaršiji je tada izbio požar koji je progutao mnogo drvenih ćepenaka i radnji, a stradalo je u potpunosti 70 trgovačkih i zanatskih radnji, 7 magacina s robom, 6 pekara, 5 kafana i dva hana, uz mnoge kuće i druge objekte. Bila je to nezapamćena katastrofa, a šteta nemjerljiva. Ipak, kolika je bila snaga bijeljinskih zanatlija govori i to što je sve ubrzo sanirano, šteta namirena, a iduće godine, kad je uspostavljena telegrafska linija Bijeljina-Sarajevo, u tom prvom danu rada telegrafa za Sarajevo je upućeno 30 depeša s poslovnim porukama, jer je, kako je tada zapisano, “ Bijeljina za trgovinu važno mjesto.”
S dolaskom Austro-Ugarske počinje era brzog razvoja zanatstva. Prema podacima Arhiva BiH, od 1884. do 1886. godine, broj sudski protokolisanih trgovačkih radnji u Bijeljini bio je 84, mada je taj broj sigurno bio veći, jer je bilo i dosta neprijavljenih. Uz to je počela naglo da se razvija građevinska djelatnost, jer je nova vlast gradila na sve strane. Pored stare ciglane na putu za Brčko Jozefa Senohradskog, početkom 20. vijeka otvorena je i ciglana u Novom Selu ( vlasnika Konrada Devalda), parni mlin je otvorio Franc Vanek, a za njim i Joco Gavrić, Georg Maler ( u Novom Selu) i Vajo Vasilić u Gvozdevićima, veliku pilanui je imao Kristijan Lajtenberger u Novom Selu, počeo je s radom rudnik u Ugljeviku, sagrađeni su novi hoteli, osnovano je više novčanih zavoda.
Sve su to bili dobri uslovi za brzi i svestrani razvoj zanatstva.
(nastaviće se)