Mandićev ,,pomiriteljski“ govor globalnog humaniste nije uključio inventar tužnih istorijskih činjenica kao što su one da je, poslije Estonije, Srbija bila druga država u Evropi koja je u junu 1942. proglašena Judenfrei (slobodna od Jevreja), te da su u njoj preživjeli jedino oni Jevreji koji su uspjeli da se sakriju na raznim ruralnim lokacijama i oni koji su se pridružili antifašističkim partizanskim jedinicama
Na nedavnom skupu koji je obilježio Međunarodni dan sjećanja na žrtve Holokausta, predsjednik crnogorske skupštine Andrija Mandić rekao je nekoliko stvari koje zahtijevaju stručni komentar i korekciju istoričara. Neophodno je objasniti širi ideološki, istorijski i politički kontekst koji uokvirava izjavu predsjednika crnogorske skupštine.
Ipak, vrijedi početi od ,,kraja tanjega“, koji nije baš sasvim nevažan, jer predstavlja ideološko lice savremene vlasti u Crnoj Gori. Kada je istorija u pitanju, to lice je istovremeno negacionističko i revizionističko.
Dok je govorio o ideologiji krvi, tla i zla, koja je proizvela Aušvic, Treblinku, Bergen-Belzen, Majdanek, Chelmno, Revensbrik, Mathauzen, Dahau, Sobibor i druga stratišta, predsjednik crnogorske skupštine je, s pravom, na taj spisak užasa i rasne mržnje dodao Jasenovac.
Ono što ostavlja gorak ukus u ustima jeste poražavajuća spoznaja da je Andrija Mandić ostao na tom važnom dodatku i nije kročio ni korak ka istinskoj objektivnosti, poštovanju činjenica i ka makar-kakvoj istorijskoj samorefleksiji. Jednako je poražavajuće da su njegov revizionizam i selektivnost oćutali prisutni predstavnici jedne od jevrejskih organizacija u Crnoj Gori, ali njihov konformizam i oportunizam nijesu tema ove analize.
SELEKTIVNI ,,SPISAK TUGE“
Mandićev ,,pomiriteljski“ govor globalnog humaniste nije uključio inventar tužnih istorijskih činjenica kao što su one da je, poslije Estonije, Srbija bila druga država u Evropi koja je u junu 1942. proglašena Judenfrei (slobodna od Jevreja), te da su u njoj preživjeli jedino oni Jevreji koji su uspjeli da se sakriju na raznim ruralnim lokacijama i oni koji su se pridružili antifašističkim partizanskim jedinicama.
Njegov spisak mjesta patnje i sjećanja na patnju takođe nije sadržao logore u Srbiji na kojima su, uz značajnu pomoć tadašnjih kolaboracionističkih vlasti, sabirani i likvidirani Jevreji i Romi. Topovske Šupe, Šabac, Staro Sajmište i Niš su nestali u maglinama istorijske revizije i napora da se od javnosti nastave kriti obim i značaj domaćeg doprinosa fašističkom i nacističkom zlu tokom Drugog svjetskog rata.
Selektivni spisak tuge koji je predsjednik crnogorske skupštine ponudio javnosti nije uključivao ni činjenice o kamionima ,,dušegupkama“ koji su tokom ranih ratnih godina često krstarili ulicama srbijanskih gradova. Ista zaboravnost je progutala stratišta Jevreja u Jajincima, na Jabuci pored Pančeva, u Deliblatskoj Peščari, Trostrukom Surduku, između Bežanije i Surčina, u Malom Požarevcu, Mladenovcu ili ono u Marinkovoj Bari.
Da ne bi sasvim zapuštili važnu nit kontinuiteta ove istorijske amnezije, nije na odmet podsjetiti na njenu savremeniju manifestaciju kada su u pitanju hladnjače s tijelima ubijenih albanskih civila ili kolektivne grobnice kod aerodroma u Batajnici. Račak i Srebrenicu da i ne pominjemo.
Da je, kojim slučajem, čitao zapise o vozačima dušegupki iz romana Gec i Majer, koji nam je u nasljeđe i za pamćenje ostavio briljantni David Albahari, naš skupštinski predvodnik bi možda bio nešto manje selektivan.
Istini za volju, s druge strane vječite ljudske nade u sposobnost sagledavanja sopstvenih manjkavosti, nama u lice zjapi bezdanica ideološkog sljepila, uskogrudosti, neznanja, kleronacionalizma i političkog oportunizma. Tmuša koja iz te jame reži po Crnoj Gori je sasvim potrla i učinila besmislenim i ispraznim Mandićeve riječi o pomirenju i ujedinjenju u borbi protiv mržnje.
UTICAJ ANTISEMITE VELIMIROVIĆA
Da je manje čitao ostrašćenog antisemitu i poštovaoca Adolfa Hitlera, kakav je bio sadašnji svetac Crkve Srbije Nikolaj Velimirović, možda bi predsjednik Skupštine bio svjesniji da su njegove izjave i komentari na ovom skupu integralni dio opasnog narativa globalizacije i univerzalizacije Holokausta. Ova univerzalizacija čini onaj ranije pomenuti širi kontekst.
Kada je u pitanju srpski nacionalizam, korišćenje Holokausta kao zajedničke imenice za istorijska iskustva Srba i Jevreja je ono što uokvirava i daje puniji smisao izjavama Andrije Mandića i njegovih istomišljenika.
Za vrijeme i nakon raspada SFRJ, primarni fokus djelatnika u fabrici za proizvodnju srpskih nacionalnih mitova je bio na negativne događaje u životu nacije. Imaginarij jevrejskog Holokausta je imao centralnu ulogu u ovom proizvodnom procesu. Ovaj imaginarij je otvorio nove prostore za osvajanje i srpskim nacionalistima obezbijedio širi i gotovo univerzalni manevarski prostor. Imao je snažan efekat na domaće stanovništvo i na dijasporu, ali je jednako snažan utisak ostavljao na Jevreje i na one koji to nijesu.
PROIZVODNJA MITOVA
Tokom osamdesetih godina prošlog vijeka se, u okviru srpskog identiteta, pojavio neobičan amalgam koji su antropolozi kasnije imenovali ,,jevrejska metafora“ (Jewish trope). U njoj su srpski i jevrejski mitovi o patnji međusobno neraskidivo povezani. Ova povezanost je omogućila konstruisanje novih nacionalnih mitova. Prvi dokaz postojanja ovog amalgama je bilo protestno pismo sveštenika Crkve Srbije iz 1983. godine, koje je govorilo o progonu Srba na Kosovu. Ovo pismo je uspostavilo direktnu vezu između srpske i jevrejske patnje i povuklo paralelu između Kosova i Jerusalima.
Sljedeći elemenat ovog proizvodnog procesa novih mitova je napravljen 1985. godine, kada je Vuk Drašković objavio svoje „Pismo piscima Izraela“. U tom tekstu je ustvrdio da su „Srbi trinaesto, izgubljeno i najnesretnije pleme Izraela“. Drašković je vidio Srbiju i Izrael kako „žive u istoj paklenoj opsadi“ čiji je cilj da se osvoji, džamijama prekrije ili „vatikanizuje“ zemlja Mojsija i Svetog Save.
Nešto kasnije su ove tvrdnje ponovljene kada je tokom 1988. godine harizmatična predsjednica novoosnovanog Društva srpsko-jevrejskog prijateljstva Klara Mandić počela da radi na promociji ideje o ,,živom istorijskom sjećanju o genocidima koji su počinjeni prema Srbima i Jevrejima od vremena srednjeg vijeka do danas, a pogotovo tokom Drugog svjetskog rata“.
U okviru ovog novog nacionalističkog mita Kosovo je upoređivano sa jevrejskom legendom o tvrđavi Masada i nekih hiljadu njenih branilaca koji su počinili kolektivno samoubistvo ne želeći da se predaju rimskoj vojsci. Nadalje, sličnosti između Srba i Jevreja su pronalažene i u sferi genetike, pa je nekadašnji direktor Muzeja žrtava genocida u Beogradu Milan Bulajić locirao srpsku hrabrost i heroizam u njihovim genima, a Srbe opisao kao „žrtve sudbine i izabrani narod, poput Jevreja“.
Za mnoge, srpsko polaganje prava na Kosovo nije bilo različito od cionističkog polaganja prava na Izrael. Ovo vjerovanje je bilo bazirano na tvrdnji da su i jedan i drugi narod bili progonjeni kroz istoriju, pa zaslužuju nacionalnu kuću zbog te vjekovne istorijske viktimizacije i svih budućih prijetnji njihovom opstanku.
Ovim su kreirani novi identitetski polovi za sve etnonacionaliste, uključujući i one kod nas. Kao nova „strateška lokacija“, Holokaust funkcioniše kao univerzalna platforma za reinterpretaciju „sebe“ i „drugog“, kako bi se rekomponovala istorija i opravdalo nasilno rekreiranje nacionalnog prostora, ali i svi zločini počinjeni u ime ostvarenja tog svetog cilja.
Slijedeći svoje nacionalističke prethodnike u politici, predsjednik crnogorske skupštine je iznova naglasio neraskidivu vezu između Srba i Jevreja, kao dva progonjena naroda i dvije kolektivne žrtve. Prećutao je, međutim, mrlje na istorijskom licu politike, ideologije i vjere u koje se demonstrativno zaklinje. Za njega, i za mnoge nacionaliste na Balkanu i šire, jevrejski Holokaust je postao ikona za terapeutsku istoriju.
Takva istorija daje mogućnost i pravo da se narod koji sebe vidi kao traumatizovani ostatak iza nekog istorijskog pogroma, neraskidivo poveže s vanvremenim referencama i iskustvom emotivne patnje koju sobom nosi imaginarij Holokausta.