Piše: Jusuf Džafić
Iz kandijskog rata Evlija se vratio u Istanbul u novembru 1645. godine (II, 160 i d.). Zatim dolazi putovanje po skoro cijeloj Anadoliji (1646) – Izmit-Sapandža (Sapanca)-Hendek-Bolu-Amasija (Amasya)-Niksar-Erzurum. Evlija je tada posjetio, između ostalog: džamiju, imaret, karavan-saraj i hamam Rustem-paše Opukovića u Sapandži; bezistan Rustem-paše Opukovića u Erzerumu; džamiju i most (Karaz Köprüsü) Ali-paše Temerruda u Erzurumu; džamiju, imaret i česmu Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića u Erzerumu; džamiju i hamam Murat-paše Kujudžija u Erzerumu.
Nakon Erzuruma, slijedi opis Hasan Kale (Hasankal'a), Nahičevana, Tebriza i azerbejdžanskog dijela današnjeg Irana, Azerbejdžana, pohod na Gruziju, Derbent, Tiflis, zimovanje u Erzurumu (1647), Kars, Erzurum, Bajburt, Mingrelija u Gruziji, Erzurum. Evlija je na ovom putovanju posjetio, između ostalog, 9 česmi Ali-paše Temerruda u Hasan Kali; džamiju Lala Kara Mustafe-paše u Tiflisu, te džamiju istog paše u Karsu.
Potom, druga knjiga govori o ustanku anadolskog namjesnika – Ali-paše Varvara, našeg Bošnjaka. Tu je Evlija kao očevidac ostavio mnoge važne podatke o ranoj fazi i karakteru ustanka, o bošnjačkom porijeklu Ali-paše, njegovoj ličnosti, njegovom porazu i smaknuću od Ibšir Mustafe-paše (Seyahatname II, 443-458) 1648. godine. Pošto mu umire otac (1648), Evlija se vraća u Istanbul putem Erzindžan (Erzincan)-Merzifon- Čorum (Çorum)-Ankara-Gebze-Istanbul. Evlija je na putu opisao, između ostalog, hamam Ali-paše Temerruda u Čorumu; Čengel Han Rustem-paše Opukovića u Ankari; džamiju, bezistan i han Mahmud-paše Abogovića u Ankari; građevinsku cjelinu Čoban Mustafe-paše Bošnjaka u Gebzi kod Izmita (džamija, turbe, medresa, sunčani sahat, šadrvan, tekija, karavan-saraj, han, imaret, musafirhana, hamam, saraj, biblioteka). U Evlijino doba, Kara Ibrahim-paša Počiteljac je podigao česmu u Gebzi.
Po Evlijinom povratku u Istanbul, izbija pobuna protiv sultana Ibrahima Delija (Deli u prijevodu znači Ludak). Takav hal nije godio Evliji, pa stoga odlazi u službu, između oktobra i avgusta, kao glavni mujezin tadašnjeg namjesnika Damaska, Silahdar Murteza-paše, Bošnjaka porijeklom iz Bosne (Seyahatname II, 471 i d.). U službi Murteza-paše Evlija je proputovao značajne krajeve Šama, odnosno Sirije i Palestine. Na samom kraju knjige nalazi se početak opisa puta Istanbul-Damask, tačnije samo kratke dionice od Istanbula do Uskudara.
3. knjiga: Prva polovina treće knjige je posvećena dvogodišnjoj Evlijinoj službi u sviti Bošnjaka Silahdar Murteza-paše (Seyahatname III, 1-254). Knjiga počinje opisom puta od Uskudara do Damaska: Hersek-Iznik-Jenišehir (Yenişehir)-Sogut (Söğüt)Eskišehir (Eskişehir)-Bolvadin-Akšehir (Akşehir)-Ilgin (Ilgın)-Konja (Konya)-Eregli (Ereğli)-Pajas (Payas)-Iskenderun-Antakija (Antakya)-Hama-Homs (Humus)-Damask (Şam). Evlija je tom prilikom opisao i sljedeće: Hersek, grad koji je osnovao Ahmed-paša Hercegović, kao i njegove zadužbine u njemu – džamiju, medresu, mesdžid, tekiju, dva hana, imaret, hamam, česmu, turbe, čaršiju od 70 dućana itd; kompleks Čobana Mustafa-paše Bošnjaka u Eskišehiru (džamija, medresa, mekteb, tekija, česma, šadrvan, musafirhana, dva karavan-saraja, imaret, kuhinja (mutvak), pekara, dom za nemoćne i još neki pomoćni objekti); džamiju Rustem-paše Opukovića u Bolvadinu; kompleks Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića u Ilginu (džamija, medresa, biblioteka, mekteb, tekija, musafirhana, imaret, hamam, šadrvan, karavan-saraj, kuhinja, konjušnica, bezistan, čaršija, ostava za drva i drugi objekti); turbe Hurem-paše u Konji; karavan-saraj Rustem-paše Opukovića u Eregliju kod Karamana; kompleks Mehmed-paše Sokolovića u Pajasu (džamija, medresa, mekteb, hamam, dvije česme, čaršija od 48 dućana, han, musafirhana, imaret, most i drugi popratni objekti); građevinsku cjelinu Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića u Damasku – džamiju, tekiju, tri hana, dva bezistana, imaret i hamam (predstavljaju prve osmanske vezirske vakufe u Damasku). Treba spomenuti i karavan-saraj Rustem-paše Opukovića u Akbijiku (Akbıyık) kod Jenišehira, te džamiju bošnjačkog alima Fadlullaha Bošnjaka (el-Busnevi) u mjestu El-Hasudijja kod Damaska i dućane istog u Damasku.
Evlija je onda posjetio Tir (Sur), Jafu (Yafa), Akku, Safed, područje Mrtvog mora, Ramlu (Ramle), Gazzu, Kunejtiru pa se ponovo vratio u Damask. Evlija je tokom puta opisao, između ostalog, tvrđavu Pašin dvorac (Kasr el-baša) u Gazi i džamiju u njoj, koji su djelo Ahmed-paše Rizvanovića Sokolovića; hamam Es-Sumare, Han ez-Zejt i Suk ez-Zeheb (Trg zlata), koje je obnovio spomenuti Ahmed-paša Rizvanović; Veliku džamiju u Gazzi, koju je obnovio Musa-paša Rizvanović Sokolović; sebilj Behram-paše Sokolovića u Gazzi; druge građevine u Gazzi i Palestini koje su podigli ili obnovili pripadnici bošnjačke dinastije Rizvanović; džamiju i imaret Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića u Kunejtiri.
Treba spomenuti i tvrđavu Han Junus u blizini Gazze koju je obnovio Javuz Ali-paša Malkoč Bošnjak 1604. godine, te da je Behram-paša Sokolović za izdržavanje kompleksa Behramije u Halepu bio uvakufio dva maslinjaka u selu Demre kod Gazze, te jedan maslinjak u predrađu Gazze.
Kada Murteza-paša biva premješten za valiju u Sivas (centralna Anadolija) Evlija odlazi s njim (1650). Tom prilikom posjećuje Halep, Urfu, Haran (Harran), Meraš (Meraş), Čermik (Çermik), Kajseri (Kayseri), Elbistan, te dolazi u Sivas. Evlija je u putu, opisao i sljedeće građevine naših Bošnjaka: Husreviju (džamija, dvije medrese, tekija, turbe Husrev-pašine žene i sina Kurd-bega, šadrvan, hamam, imaret, veliki han sa musallom i sebiljom, musafirhana, bazar, dućani, magacini, stambene građevine i mnogi drugi objekti), vakif Husrev-paša Sokolović; Behramiju (šadrvan, sebilj, hamam, imaret, mekteb, džamija, karavan-saraj, dva suka, kasirija), vakif Behram-paša Sokolović; veliki han Kurd-bega Sokolovića u Halepu; Džumruk han Behram-paše Sokolovića u Urfi (nekadašnja Edesa); hamam Behram-paše Sokolovića u Čermiku; česme Ali-paše Temerruda u Sivasu; han i hamam Behram-paše Sokolovića u Sivasu; Treba naglasiti da Husrevija u Halepu predstavlja najraniji osmanski spomenik u Halepu, te prvi značajniji arhtitektonski poduhvat poznatog mimara Sinana, završen 1546. godine.
U Šamu je postojalo još dosta vakufa naših Bošnjaka: vakuf Mehmed-paše Sokolovića u Halepu; džamija i imaret Lala Kara Mustafe-paše Sokolovića u Menazir el-Džirf kod Halepa; dva mlina Behram-paše Sokolovića: jedan na rijeci Kuvekj (Halepska rijeka) u blizini Han Tumana kod Halepa, drugi na rijeci nahije Džellab u kadiluku Reha; brojni vakufi Deli Husrev-paše Sokolovića – četiri dućana u Antepu (Gaziantep, jugoist. Anadolija), po mlin u selu Tudel i selu Mearna na rijeci Sadžur kod Antepa, tri mlina i bašča na rijeci Sarudž kod Antepa, obradive površine u kadiluku Antep, mlin u selu Haris kod Menbidža (pokrajina Halep) na rijeci Sadžur, obradiva zemlja u nahijama Džebbul kod Bejsana u Palestini i Džebel Sem'an kod Halepa, zemlja u kadilucima Antakija i Harim kod Idliba, te nahijama Dževm i Azaz kod Halepa, mlin u selu Hilane kod Halepa, veliki broj obradivih površina, bašči, mlinova i sela na rijeci (teče od sjevernog Libana, pa kroz Hamu i Antakiju do Sredozemnog mora) itd.
Po svrgnuću Murteza-paše (jul 1650.) Evlija se vraća u Istanbul preko Iskiliba – time se završava njegova služba kod našeg paše.
Onda Melek Ahmed-paša, već spomenuti Evlijin rođak, dolazi na mjesto velikog vezira i Evlija u njegovoj službi boravi u Istanbulu. U narednih 12 godina vidimo ga, uglavnom, u službi Ahmed-paše. Kada je Ahmed-paša smijenjen (1651) i postavljen za valiju prvo u Silistriju (Silistre), a onda u Oziju (Özi), Evlija ga prati: Istanbul-Bujukčekmedže (Büyükçekmece)-Silivri-Čorlu (Çorlu)- Burgaz-Ajtos (Aydos)-Provadija (Pravadı)-Šumen (Şumnu)-Razgrad (Hezargrad)-Ruse (Rusçuk)-Nikopolj (Nikebolu)-Silistrija (Silistre).
Evlija je na tim putovanjima opisao i sljedeće građevine: džamiju, most, musafirhanu, karavan-saraj Mehmed-paše Sokolovića u Bujukčekmedži kod Istanbula; džamiju Rustem-paše Opukovića u Silivriju; most Mehmed-paše Sokolovića u Čorluu kod Tekirdaga; hamam i druge vakufe Jahja-paše Skopljaka u Šumenu; karavan-saraj, preko 100 dućana, skladišta, stambene objekte, konjušnice i druge vakufe Jahja-paše Skopljaka u Nikopolju; džamiju Ibrahim-paše Požeganina u Razgradu.
Sljedeća sela su bila vakuf Ibrahim-pašine džamije: Hasanlar (Gecovo kod Razgrada), Sofular (Bogomilci kod Samuila, pokrajina Razgrad), Inebegči (Inebegçi, Inebey, Stražec kod Razgrada), Dešterak (Deşterak, Jasenovec kod Razgrada), Ada (Ostrovo kod Zaveta, pokrajina Razgrad), Kajadžik Pinari (Kayacık Pınarı, danas dio Razgrada) i Dubrava (Dıbrava, kod Razgrada). U Evlijino doba, Kara Ibrahim-paša Počiteljac je sagradio česmu u Čorluu.
Postavljenjem Ahmed-paše na mjesto valije Rumelijskog ejaleta u decembru 1652. godine, Evlija, kao njegov službenik, ima priliku da detaljnije opiše određene južnoslavenske krajeve, tačnije Bugarsku sa Sofijom: Silistrija- Hadžioglu Pazardžik (Hacioğlu Pazarcık)-Balčik (Balçık)-Mangalija-(Mankalya)-Kostanca (Köstence)- Plovdiv (Filibe)-Tatar Pazardžik (Pazarcık)-Sofija (Sofya). Time se Evlija indirektno već dotiče Bošnjaka, pošto su Bošnjaci u Srbiji, Makedoniji i dijelom Bošnjaci Kosova (dio kosovskih Bošnjaka je organizaciono pripadao Bosanskom ejaletu) administrativno bili dio Rumelijskog sandžaka. Evlija je, putujući po Bugarskoj, opisao je i sljedeće građevine: džamiju Mahmud-paše Abogovića u Plovdivu; karavan-saraj Ibrahim-paše Požeganina u Tatar Pazardžiku; džamiju, medresu, han i sebilj Mahmud-paše Abogovića u Sofiji; bezistan, hamam, česme, vodovod, preko 150 dućana, stambene objekte i druge vakufe Jahja-paše Skopljaka u Sofiji; džamiju (danas crkva Sedam svetaca), medresu, biblioteku, imaret, hamam, karavan-saraj Sofi Mehmed-paše Bosnalija u Sofiji; džamiju Sijavuš-paše Kanjižanina u Sofiji.
Treba spomenuti da je Kara Ibrahim-paša Počiteljac, u Evlijino vrijeme, sagradio česmu u Hadžioglu Pazardžiku, da je Mahmud-paša Abogović imao vakufska sela u Plovdivu, npr. Radogošte (Radogoşte, Radinovo kod Plovdiva), vakufe u Magližu (Mihlij (Мъглиж, Magliž, pokrajina Stara Zagora), te vakufe u okolini Haskoja (mlin i dr.); da je veliki vakif Jahja-paša Skopljak imao dosta uvakufljenih zemljišnih posjeda i mlinova u blizini Sofije, Plovdiva, Nikopolja i drugih rumelijskih mjesta; da je Bali-beg Jahjapašić imao vakufe u selu Sirnevu (Sarnevo kod Radneva, okrug Stara Zagora); da je Ibrahim-paša Požeganin imao veliku konjušnicu u Plovdivu u koju je moglo da se smjesti 800 konja; da se u Hisaru (poznat i kao Hisarja) kod Plovdiva nalazio mekteb Čoban Mustafe-paše Bošnjaka; da je Mehmed-paše Pijale imao vakufe u blizini Razgrada; da je Rustem-paša Opuković imao vakufska sela u Plovdivu, Razgradu, i selo Dura Begli (Dura Beğli kod Antonova, pokrajina Targovište); da je Mehmed-paša Sokolović imao vakufe u blizini Pomorija, Stare Zagore i dr; da je Sofu Mehmed-paše Bosnali imao vakufe u blizini Nikopolja, Velikog Trnova, Plevena; te da je Ibrahim-paša Hadum imao veliki broj zadužbina u Rumeliji: čitava sela, zemlju, dućane, mlinove i sl.
Maja 1653. godine Evlija se vraća u Istanbul zajedno sa Ahmed-pašom, koji tada postaje drugi vezir: Sofija-Ćustendil (Köstendil)-Harmanli (Harmanlı)-Svilengrad (Cisri Mustafapaşa)-Edirne-Havsa-Babaeski-Luleburgaz-Bujuk Karištiran (Büyük Karıştıran)-Čataldža (Çatalca)-Istanbul.
Evlija je usput, između ostalog, opisao i: most Gazi Ishak-paše u Nevestinu (bug. Невестино) kod Ćustendila; most, džamiju, mekteb i hamam Sijavuš-paše Kanjižanina u Harmanliju; te čuveni Stari most u Svilengradu u jugoistočnoj Bugarskoj. Koliko je dotični most značajan za Svilengrad, dovoljno govore sljedeće činjenice: grad je nakon gradnje mosta, pa sve do kraja osmanske vladavine 1912. godine, bio poznat kao Mustafa-pašin Most (Cisri Mustafapaşa, Džisri Mustafapaša); danas se Stari most nalazi kao jedan od tri simbola u gradskom grbu Svilengrada; na turskom jeziku grad se i dan-danas zove Džisri Mustafapaša. Inače, osim mosta, postojale su i druge Gazi Ishak-pašine zadužbine u Ćustendilu.
Pri povratku Evlija je detaljno opisao i Edirne, prijestolnicu Osmanske države prije Istanbula, te mjesta na putu Edirne-Istanbul. Opis Edirna, kao i mjesta na putu Edirne-Istanbul je izuzetno važan za proučavanje naših osmanskih velikodostojnika. Tako je u Edirnu opisao sljedeće objekte naših ljudi: džamiju Mahmud-paše Abogovića; česmu i hamam Gazi Ishak-paše; džamiju Ali-paše Haduma; han i hamam Čoban Mustafe-paše Bošnjaka; koledž Ibrahim-paše Požeganina Bošnjaka; karavan-saraj Rustem-paše Opukovića; Kapali-čaršiju od 126 dućana i karavan-saraj Semiz Ali-paše Pračića; hamam i daru-l-kurra Mehmed-paše Sokolovića. U Edirnu su postojali i dućani i druge građevine Ibrahim-paše Haduma, a u blizini vakufi Jahja-paše Skopljaka.
Na putu Edirne-Istanbul, Evlija je opisao, između ostalih, sljedeće građevine: građevine Mehmed-paše Sokolovića – Kasim-begov kompleks u Havsi (džamija, medresa, dva karavan-saraja, čaršija od 300 dućana, hamam, imaret); kompleks u Luleburgazu (džamija, medresa, mekteb, daru-l-kurra, biblioteka, hamam, šadrvan, imaret, karavan-saraj, musafirhana, čaršija od 159 dućana, most), most i karavan-saraj u Bujuk Karištiranu (Büyük Karıştıran); karavan-saraj Rustem-paše Opukovića u Bujuk Karištiranu; kompleks Semiz Ali-paše Pračića u Babaeskiju (džamija, medresa, biblioteka, imaret, karavan-saraj, hamam, 13 šadrvana, čaršija, most); most Čobana Mustafa-paše Bošnjaka u Sogutluderu (Söğütlüdere) kod Havse; džamiju i česmu Ali-paše Haduma Bošnjaka u Čataldži.