Piše: Saud Grabčanović
Sultanski ferman i pogubljenje šejha Hamze Balija Orlovića Bošnjaka
Vijest o tom novom učenju-sekti koja se brzo širi Osmanskim carstvom stigla je u prijestolnicu Istanbul u Visoku Portu. Uplašen za svoju vlast sultan Selim II je odmah, kao halifa, uz konsultacije i fetvu koju je izdao šejh-ul islam, proglasio da su Hamzevije „murteddi“, otpadnici od vjere, te je u skladu s tim naredio da se svi pripadnici ovog tarikata, koji je po njemu sekta, pohapse i da se vezani dovedu u Istanbul, gdje ih treba prvo pozvati na pokajanje da odbace tu „herezu“, a ukoliko to odbiju da se svi pobiju. Tadašnjem Velikom veziru Carstva Mehmed-paši Sokoloviću, sultan–halifa svih sunitskih muslimana na svijetu, Selim II zvani „Pijanica“, notorni alkoholičar, dao je u zadatak da taj problem hitno „riješi“. Sultan Selim II je izdao ferman kojim je naredio osmanskim vlastima u Bosni da odmah uhapse i u Istanbul dovedu tvorca i vođu te sekte šejha Hamzu Balija Orlovića i sve njegove učenike. U arhivu turske vlade nalazi se kopija carskog fermana koji je bio upućen zvorničkom sandžak-begu i zvorničkom kadiji na kojem se nalazi datum 19. zulhidže 980. hidžretske godine (22. aprila 1573.). Puni tekst tog fermana kojeg je izadao sultan Selim II nedavno je u cjelosti preveden sa osmanskog turskog na bosanski i on ovako glasi:
„ Carski ferman od 19. zulhidže 980. hdž. god (22. aprila 1573.) o hapšenju šejha Hamze Balija Orlovića Bošnjaka“
Predato Mustafa čaušu spomenutog datuma.
Zapovijed zvorničkom sandžak-begu i zvorničkom kadiji:
„ U spomenutom sandžaku u kasabi Gornjoj Tuzli- neka se uhvati osoba po imenu Hamza, koji stanuje u Tuzli u mahali Eskidžuma (Stara džuma), u kući Sefera, sina Hasana subaše. Ukoliko ga ne pronađete, neka ga nađu njegovi kefili, imam i hatib Hadži Hasanove džamije, halife hadži İbrahim i Džafer, Osman halifa hatib Seki džamije, Sinan aga hatib hadži Bejazitove džamije i neka ga dovedu u Dergahi-Muala i predaju oficiru Mustafi. Ako pobjegne, neka se učine odgovorni njegovi jamaci, i to: u Hadži Hasanovoj džamiji Havadže Ibrahim, hatib i Džafer-halifa, imam. U Atik džamiji Osman-halifa,hatib te u Hadži Bejzidovoj džamiji Sinan-halifa, hatib. Neka se pronađu i predaju Mustafi, čaušu moje Visoke Porte, i neka se povezani pošalju Sretnoj Porti. Naredio sam da se čim ovo stigne bez odlaganja, u smislu ove moje zapovijedi, imenovani uhapsi. Umakne li, neka se odgovornim učine njegovi jamaci, i neka se pod svaku cijenu pronađu. Ako ima njegovih sljedbenika neka se i oni svi pohapse i povezani predaju mom spomenutom čaušu. Bude li potrebno, neka ih prati dovoljan broj tvrđavskih mustahfiza, pošaljite ih Sretnoj Porti. Ovo je važna stvar, prema tome pazite. Ne smije se nikako dogoditi da imenovani i njegovi ljudi ne budu uhvaćeni! Uložite sve napore, lijenosti i nemarnosti se čuvajte. „
Padišah Selim II. ( muhur- sultanski pečat)
Po ovom sultanovom fermanu šejh Hamza Bali Orlović je ubrzo bio uhapšen i sa nekoliko svojih učenika i sljedbenika poslan u Istanbul. Nakon privođenja u Istanbul šejh Hamza je javno pozvan da izloži svoje učenje pred šejh-ul islamom i carigradskom ulemom. Nakon tog Hamzinog izlaganja, koje je izazvalo negodovanje i bijes uleme, tadašnji šejh-ul Islam Mehmed Ebu Suud Efendi ukazao mu je da je to njegovo učenje u suprotnosti sa islamom. Hamzu je pozvao da ga se javno odrekne i da se pokaje. Međutim, šejh Hamza Bali se odbio pokajati i odbaciti svoje učenje, pa je shodno tome šejh-ul-islam Ebu Suud (1490–1574.) izdao fetvu kojom se Hamza Bali proglašava krivovjercem i heretikom i naređuje njegovo pogubljenje. U smrtnoj presudi Hamzi Orloviću se kaže sljedeće: „Budući da je utvrđeno da je on iznosio neke nazore, kojima se vrijeđa čast našeg Pejgambera i da je utvrđeno njegovo potpuno nijekanje proživljavanja i sudnjeg dana, a to sve s pravednim svjedocima detaljno protiv njega dokazano, osudih da je dopušteno pogubiti ovog otpadnika, nakon što je razmotreno njegovo učenje“. Pošto se u ovoj fetvi izričito naglašava da je šejh Hamza Bali Orlović prilikom ispitivanja potpuno nijekao proživljavanja i sudnji dan, može se zaključiti da je u njegovo učenje, pored melameta, bilo ugrađeno i bogumilsko vjerovanje kome je možda i sam Hamza ranije pripadao, a koje je u to vrijeme još uvijek bilo jako rasprostranjeno među bošnjačkom populacijom u Bosni. Izvorno bogumilsko učenje je imalo sasma drugačija poimanja o dženetu i džehenemu u odnosu na ostale kršćanske religije, kao i u odnosu na islam i judaizam. Bogumili su vjerovali da je čovjeka stvorio sotona (šejtan) a da mu je dušu dao dobri bog kojeg je šejtan prevario. Oni su vjerovali da je zemlja na kojoj čovjek ima svoj materijalni život ustvari džehenem (pakao) u kojem se njegovo tijelo pati. Kad čovjek umre, njegova duša odlazi na nebo gdje dobri bog odlučuje o njenoj daljnjoj sudbini. Kod bogumila nije bilo nikavog sudnjeg dana, bog je odmah sudio umrlima. Ukoliko je čovjek za vrijeme svog materijalnog života na zemlji (paklu) bio bez grijehova i bogobojažljiv, bog bi njegovu dušu slao u viječni boravak u dženet (raj) koji je kod bogumila bio duhovne, a ne materijalne prirode. Ukoliko je čovjek za vrijeme svog materijalnog života na zemlji (u paklu) bio griješan, bog bi njegovu dušu odmah slao nazad na zemlju u njegovo tijelo i on bi ustavši iz groba nastavio svoj život i patnje na zemlji koja je za bogumile bila džehenem-pakao! Bogumili su zato u skladu sa svojim vjerovanjem, a iz straha da se ne vrate na zemlju- u pakao, pritiskali grobove svojih umrlih teškim kamenim blokovima zvanim stećci. Prihvatanjem islama, dobri Bošnjani nastavili su paralelno njegovati i mnoge bogumilske kultove kao “kult” planinskih visova, pećina i izvora, što je dio naše duhovnosti. Upravo na ovakvim lokalitetima nalaze se najstarija i najpoznatija dovišta koja su aktivna na dane vezane za bogumilske vjerske psraznike i procesije. Ta dovišta dijelimo na Erdeleska (gdje se 6. maja obilježava Hidrelezi, Đurđevdan ili Rozi Hidr) i Aliđunska (gdje se 2.avgusta obilježava Ilino ili Ilindan). U BiH i dan-danas se u mnogim tekijama obilježava Sultan Nevruz nastao pod uticajem bektašija. Bektašije su u BiH donijele saz, a bili su i prvi ljekari i farmaceuti. Kao lijek su koristili biljku zvana “Hazreti Fatimina ruka”. Ova biljka je korijen koji asocira oblikom na ruku i davala se ženama pri trudovima i teškim porodima. Hamzin djed šejh Hamza-Dede Orlović je nesumnjivo bio Bošnjak i bivši bogumil koji je prvi u familiji primio islam. On je kao bektašija, u skladu sa bektašijskim tarikatom, prihvatio simbiozu nove vjere sa starom. Hamza Dede je zapamćen u predanjima po tome što je nosio dugu kosu ,crne haljine i vile u rukama“. Sve nas ovo neobično podsjeća na „perfecte“-bogumilske sveštenike. Hamza Bali Orlović, koji je odrastao u krilu svoga djeda, nesumnjivo je bio pod njegovim velikim uticajem. Uticaj učenja njegovog djeda se kasnije odrazio i na oblikovanje hamzevijskog tarikata.
(Nastaviće se)