Piše: Saud Grabčanović
Epilog ubistva šejha Hamze Balija Orlovića i osveta hamzevija
U današnjoj derviškoj tradiciji u Bosni i Hercegovini hamzevije predstavljaju najkontroverzniji derviški red, prilično nejasnog učenja i malo rasvijetljenog porijekla i trajanja. Razlog za ovo je brutalno uništenje i zatiranje ovog tarikata od strane osmanske vlasti ,te u skladu s tim uništenje većine spisa i tragova vezanih za ovo učenje i ovaj tarikat. Zato danas ovaj tarikat uopšte ne postoji. Prema usmenoj predaji hamzevijama se pridaje epitet političkog pokreta više nego derviškog tarikata. Po nekima, oni su bili anarhisti, dok su, prema drugima, bili začetnici pra-komunističkog sistema mišljenja na ovim prostorima. Uticaj Hamzinog učenja je na običan narod širom tadašnjeg Osmanskog carstva bio toliki da je 1660. godine Rusuhi Ismail-Dede iz Ankare, mnogo godina nakon njegove smrti, o njemu i njegovoj harizmi zapisao: “Ko god bi mu prišao, bilo od elite ili običnih ljudi, bio bi i protivno svojoj volji privučen snagom njegove ličnosti”. Njegovo je učenje propovijedalo povratak izvornom islamu i šerijatu te bogobojaznost i veliku skromnost velikodostojnika, kao i zaštitu sirotinje i socijalnu pravdu u Osmanskom carstvu. Tadašnja vladajuća oligarhija na čelu sa „ halifom“- sultanom alkoholičarem i osmanskom dinastijom, bila je skoro potpuno napustila izvorne temelje ranog islama koji je počivao na socijalnoj pravdi i solidarnosti. Hamzevijski pokret je u svojoj osnovi predstavljao religiozno-politički pokret čiji je glavni cilj bio reformisanje osmanskog društva i smanjivanje moći osmanske dinastije i osmanskih spahija, a davanje većih prava i sloboda običnim građanima. Šejh Hamza Bali Bošnjak je propovjedao radikalno suprotstavljanje vladajućoj osmanskoj dinastiji zbog njenog rasipništva i nebrige o sirotinji, velikih socijalnih razlika i nepravdi u Carstvu, te zbog velikih deformacija šerijatskog učenja koje su nastale uvođenjem tzv. Sultanskih kanuna koji su često bili suprotni izvornom šerijatu. Posebno je kritikovao samog halifu i sultana Selima II zbog njegovog pijanstva i nemuslimanskog ponašanja. Slično učenje su ranije propovijedale melemije, pa su zbog toga njihovi prvaci bili brutalno likvidirani, kao i sljedbenici, a taj derviški tarikat je bio zabranjen pod izgovorom da predstavlja herezu! I samom Hamzi je kao sljedbeniku melemija u Istanbulu prijetila velika opasnost po život, pa je zbog toga on pobjegao u svoju Bosnu, gdje je na temeljima melemijskog učenja i bogumilskih dogmi koje nisu suprotne islamu stvorio svoj novi pokret. Ovo novo učenje ubrzo je naširoko bilo prihvaćeno i steklo je veliki broj pristalica posebno u sjeveroistočnoj Bosni, a kasnije i na širim prostorima BiH, Makaristana (turske Mađarske), Erdelja, Slavonije, Srema, Srbije, Rumelijskog ejaleta, pa i u samom Istanbulu, kao i širom Anadolije. Zbog straha za svoje pozicije u Carstvu i ovaj Hamzin novi pokret bio je dočekan na „nož“ od strane sultana i vladajuće osmanske aristokratije, kao i osmanske uleme-osmanskog vjerskog establišmenta.
Uplašeni njegovim radikalnim zahtjevima i velikom poplarnošću u narodu, Hamzu Orlovića su sultan i vladajuća oligarhija zbog hamzevijskog učenja proglasili heretikom, a njegove pristalice otpadnicima od vjere. Hamza Bali Orlović je po sultanovom nalogu bio uhapšen u Gornjoj Tuzli i odveden Istanbul, gdje je mučen, ispitivan i sa svojim pristalicama osuđen kao heretik i mulhid na smrt zbog svog učenja. Poslije ubistva Orlovića, Mehmed-paša je krenuo da se obračuna i sa njegovim pristalicama u Bosni. U pogromu koji je uslijedio ubijeno nekoliko hiljada Hamzevija,u sjevero-istočnoj Bosni, najviše u okolini Tuzle. Šest godina nakon pogubljenja Hamze Balija Bošnjaka i pogroma njegovih pristalica, dana 11. oktobra. 1579. godine u svom saraju je ubijen Veliki vezir Osmanskog carstva Mehmed paša Sokolović od strane derviša porijeklom iz Bosne.Taj je derviš-atentator bio pripadnik hamzevijskog tarikata i bio je rođak ubijenog šejha Hamze Bali Orlovića. Bila je to osveta hamzevija za ubistvo svog šejha! Atentat na Mehmed-pašu Sokolovića je, prema predanju, predstavljao osvetu hamzevija, kao i osvetu familije Orlović. Da ovo predanje nije bez temelja govori i stara narodna izreka da se u Bosni ne podnose orlovi i sokolovi. Ta je izreka nastala u Bosni nakon Mehmed-pašine smrti.
(Nastaviće se)