Piše: Saud Grabčanović
Uvod
Šejh Hamza Bali Orlović iz Gornje Tuzle predstavlja jednu od najintrigantnijih i najharizmatičnijih ličnosti u istoriji Bosne i Hercegovine. O temi hamzevija, šejha Hamze Balija i hamzevijskog tarikata napisan je do danas veliki broj radova, ne samo na jezicima kojima se govori u Bosni i Hercegovini, već i na mnogim svjetskim jezicima, a spominjanje derviša hamzevija u narodnim predajama i legendama je neizbrojivo. Miješanje istorijskih činjenica i legendi, naučnih teorija i predanja o hamzevijama, toliko je učestalo da se danas može smatrati sastavnim dijelom naše kulture. Ovaj se vrlo interesantni čovjek pojavio na sceni u prvom stoljeću vladavine Osmanskog carstva u našoj zemlji. Hamza je živio i djelovao u isto vrijeme kada se u zapadnoj Evropi pojavio Martin Luter, na osnovu čijeg je učenja započela reformacija unutar katoličke crkve čiji je cilj bio povratak izvornom Kristovom učenju i odbacivanje svih iskrivljenja, deformacija i zloupotreba nastalih u toj crkvi kroz vijekove. Hamzu i njegovo učenje, kojim je želio islamu vratiti njegove izvorne oblike i poruke, danas mnogi istoričari upoređuju sa Martinom Luterom i njegovim sličnim nastojanjima u pogledu kršćanstva. U vrijeme kada je Hamza živio i u tadašnjem islamskom učenju i društvu postojale su velike zloupotrebe, deformacije i iskrivljenja koja su nastala kroz vijekove razvoja islama i koje su inicirali vlastodršci u cilju jačanja svoje moći nad običnim umetom. Izvorno islamsko učenje koje je propovijedalo skromnost, prije svega kod onih koji predvode narod, socijalnu pravdu i jednakost te solidarnost i pomoć siromašnima, vremenom se u praksi potpuno izmijenilo i postalo sušta suprotnost samome sebi! Osmansko carstvo, koje je u to vrijeme bilo u zenitu svoje moći i ekspanzije, sve manje je ličilo na Poslanikov Hilafet a sve više je postajalo društvom velikih socijalnih nejednakosti i nepravdi. U to je vrijeme došlo do naglog jačanja i bogaćenja osmanske dinastije te osmanske feudalne aristokratije – spahija i osmanske vojne aristokratije- janjičarskih aga i begova. Svojim raskalašnim životom, potpuno suprotnim osnovama i tradicijama islamske religije, posebno su se isticali pripadnici osmanske dinastije, kao i sam sultan. Aktuelni osmanski sultan u doba Hamze Balija bio je sin Sulejmana Veličanstvenog, Selim II zvani Mest ili pijanica, koji je uživao u konzumiranju alkoholnih pića, posebno vina, što je po islamskim zakonima muslimanima strogo zabranjeno (haram). Da napomenem, počevši od Selimovog djeda Selima I osmanski su sultani, pored titule sultana i krune istočno-rimskog cara, obnašali dužnost halife, naslijednika Muhammeda A.S. na zemlji i vrhovnog poglavara svih sunitskih muslimana na svijetu. Sultan Selim II Pijanica je bio halifa muslimanskog hilafeta koji se nije trijeznio i na kraju je umro od alkohola. Na drugoj strani, obični narod koji je činio većinu armije koja je osvajala nove teritorije i tako širila Carstvo, dobijao je „mrvice sa njihove trpeze“. Za razliku od vladajuće elite, za obični puk su važili šerijatski zakoni i strogo poštivanje izvornog islamskog učenja.
Ovakav neprimjeran život osmanskog sultana, koji je vrijeđao i podrivao same temelje islama, te velike socijalne nepravde kao i primjetna zastranjenja u ispovjedanju izvornog islama u Carstvu, naišli su na osudu, otpor, a na kraju i organizovanu reakciju kod tada najortodoksnijih muslimanskih vjerskih skupina koje su predvodili derviši i to najviše pripadnici takozvanog Melemijskog tarikata. Ova se derviška skupina u to vrijeme smatrala revolucionarima koji su željeli vratiti islam na njegove izvore iz doba Poslanika Muhammeda A.S. i Objave islama. Učenje Melemija iz toga vremena se donekle može uporediti sa današnjim vehabizmom i ideologijom Isila. Kao mlad čovjek, naš Hamza Bali Bošnjak je prihvatio Melamijski tarikat i njegovo učenje, s tim što mu je dao jednu novu dimenziju vezanu za bosanski specifikum. Na osnovu melamijskog učenja, uz određene elemente koje je uzeo iz stare bosanske bogumilske religije, a koji se nisu kosili sa islamom, Hamza Bali Bošnjak je stvorio novo učenje i osnovao novi derviški red „Hamzevijski tarikat“. Osmanska dinastija i sultan su Hamzino učenje smatrali velikom opasnošću za svoju državu i vlast te su nastojali da ga u korijenu unište. Uz pomoć vjerske oligarhije i tadašnjeg Šejh-ul-islama Ebu Sudda Hamza je proglašen otpadnikom od vjere a njegovo učenje i tarikat heretičkim i protivnim islamu. Na osnovu ovih optužbi Hamza je bio uhapšen i pogubljen. Na osnovu sultanovog naređenja, koje je u praksi provodio veliki vezir Mehmed –paša Sokolović, bila je pobijena i većina njegovih sljedbenika u Bosanskom ejaletu kao i širom Osmanskog carstva. O hamzevijama su napisana dva romana: „Tvrđava“ Meše Selimovića i „Hodža Strah“ Derviša Sušića.
(Nastaviće se)