Piše: Jusuf Trbić
Burna balkanska istorija, u kojoj su se smjenjivali periodi rata i mira, rušenja i građenja, nije mimoišla ni hramove. Kad se pogleda vrijeme iza nas, moglo bi se reći da su džamije i crkve najviše građene u tursko doba, srazmjerno mogućnostima i situaciji u svijetu, a kad je Turska otišla, kompletno njeno kulturno, građevinsko i duhovno nasljeđe devastirano je u Srbiji i Hrvatskoj, pa Mađarskoj, Rumuniji, Bugarskoj i Grčkoj. U Bosni je taj rušilački talas nastavljen u periodu od 1992. do 1995. godine, kad su na teritorijama koje su okipirale Karadžićeve snage porušene sve džamije i ostali muslimanski sakralni objekti, planski i sistematski, a da za to nikad niko nije odgovarao, mada je rušenje vjerskih objekata ratni zločin.
……………….
Najstariju bijeljinsku džamiju, Atik (staru) džamiju, podigao je veliki sultan Sulejman Veličanstveni ( Zakonodavac – Kanuni) pred kraj svoje vladavine, nakon 1548. godine (umro je 1566.). U blizini džamije, koja se nalazila u centru naselja, bio je hamam, a svuda okolo duboki jarak s utvrđenjima, da bi se čaršija mogla braniti od napadača. U neposrednoj blizini džamije nalazilo se i prostrano mezarje. Sama džamija je bila sagrađena od tesanog kamena – sedre, imala je oblik kvadrata dimenzija 12 puta 12 metara, s munarom koja je takođe bila od sedre. Kako je pisao istoričar Adem Handžić, sultan Sulejman je za izdržavanje ove džamije uvakufio prihode od carskih imanja u Kanjiži ( Mađarska), koja je u to vrijeme bila u sastavu Turske carevine. Ova džamija je bila teško oštećena u tursko-austrijskom ratu (1716-1718.), kad su Austrijanci zauzeli Bijeljinu i u njoj ostali sve do Beogradskog mira 1739. godine, kad se izbjeglo muslimansko stanovništvo vratilo kućama. Tada je džamija obnovljena i proširena ( dobila je dimenzije 12 puta 20 metara), sagrađena je drvena munara, koja je 1892/93. godine srušena, da bi bila podignuta munara od cigle, a 1912. godine ta je munara dograđena još deset metara i napravljeno je još jedno šerefe. Na kamenoj ploči iznad ulaza u džamiju bila je kamena ploča sa zapisom o obnovi 1893. godine. U džamijskoj avliji je bilo i turbe bimbaše Sadik-age, koji je bio najzaslužniji za obnovu grada nakon austrijskih razaranja. Imami i hatibi ove džamije u periodu od 1760. do 1825. godine bili su : Jahja-halifa (1760-1764.), Salih-halifa ( 1764-1784.), Husein-halifa, sin Salihov ( 1784-1800.), Mehmed-halifa, sin Huseinov (1800-1825.) I Husein-halifa, sin Mehmedov, na kraju ovog perioda. Porodica koja je davala bijeljinske imame uzela je kasnije prezime Imamović, a njihova kuća se nalazila iza današnje zgrade Suda, u neposrednoj blizini džamije.
Džamija sultana Sulejmana u Janji upisana je u turske Akhami-šikajet deftere, ali nigdje nema podatka o vremenu njene gradnje, pa se može pretpostaviti da je i ona građena u vrijeme kad i bijeljinska džamija. Takvo je i mišljenje dr Adema Handžića ( u djelu “O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u 16. vijeku”), a to potvrđuju i podaci iz carskih deftera, koji kažu da je rad džamije finansiran iz državne kase, kao što je bio slučaj i sa bijeljinskom Sulejmanijom. Imam i hatib te džamije 1767. godine bio je Mehmed halifa, sin Mustafin.
U Bijeljini je postojala i džamija u mahali Galac. U popisu iz 1600. godine pominje se mesdžid u naselju Grm Selište ( današnji Galac). Prema istraživanjima Mustafe Grabčanovića, tu je džamiju ( kao i neobično lijepi i prostrani veliki odžak ( handan, to jest dvorac), podigao zvornički sandžak-beg Ali-paša Čengić ( 1652-1654. godine). Džamija je srušena u pomenutom austrijsko-turskom ratu 1716. godine. Kako navodi Adem Handžić, u popisnim dokumentima piše da je za imama te džamije postavljen Sulejman, sin Abdulahov, 1776. godine, a kasnije je smijenjen, i na njegovo mjesto postavljen je Mustafa, sin Huseinov, 1785. godine. Temelji te džamije mogli su se vidjeti i nakon Drugog svjetskog rata, a cigla i kosti iz džamijskog mezarja iskopavani su sve do 60-tih godina prošlog vijeka.
Postojala je nekada i džamija Mehmeda Saliha Vedžihi paše, poznata kao Janjica džamija, u samom centru grada. Mehmed Vedžihi paša bio je beogradski muhafiz, koji je postavljen za bosanskog valiju 1835. godine, a neposredno nakon dolaska u Bosnu podigao je ovu džamiju, o čemu govori i tarih koji je čuvan u novosagrađenom medžlisu u Pašinim baščama sve do početka rata protiv BiH 1992. godine, kad je uništeno sve što je podsjećalo na muslimane. Džamija je imala dimenzije 18 puta 10 metara i bila je sagrađena od čerpića, pokrivena “biber” crijepom, dok je munara bila od tesanog kamena. Oko džamije je bilo prostrano mezarje, tu se nalazio i mezar i turbe “dobre” Šeće, mjesto svojevrsnog hodočašća građana svih religija, a uz džamiju više mezara zaslužnih građana Bijeljine. Zidovi džamije su bili ukrašeni levhama koje je izradio hadži Ibrahim Grabčanović, a u džamijskoj avliji je bio i bunar s kojeg se snabdijevala cijela čaršija, jer je voda bila dobra. Sve je to srušeno da bi se napravio neboder usred stare čaršije, što je bio pravi civilizacijski zločin.
Čuveni bijeljinski dobrotvor i vakif Ahmed-aga Krpić, bogati bijeljinski trgovac, podigao je džamiju poznatu u narodu kao Krpića džamija, i zavještao nekoliko dućana za njeno izdržavanje. Džamija je bila sagrađena od trošnog materijala, pa je 1909. godine detaljno obnovljena, i sagrađena velika i lijepa kamena munara.
Godine 1875/76. u mahali Selimović ( nekadašnja Dragić mahala), nasljednici uglednog Bijeljinca hadži Ahmed-bega Salihbegovića, prema njegovom zavještanju, podigli su džamiju s drvenom munarom i uz džamiju mekteb. Munara od cigle podignuta je 1909. godine, a u džamijskoj avliji nalazio se i mezar Ahmed-begov, kao i mezari više članova porodice Salihbegović, među njima i Avdi-bega Salihbegovića, posljednjeg opštinskog načelnika iz turskog, i prvog iz austrijskog doba. Sve su to srušili karadžićevci, uključujući i mezare, da ne ostane traga ni od živih, ni od mrtvih.
U mahali Dašnica, pored kanala, begovi Preljubovići, Mehmed-beg i Ali-beg, podigli su 1905. lijepu, veliku džamiju, od čerpića i s drvenom munarom. Godine 1979. srušena je i podignuta nova, od cigle, s betonskom kupolom prekrivenom bakrom i s kamenom munarom s dva šerefeta, visokom 39 metara. Bijeljinci su je zvali “ljepoticom”.
U naselju Fincov Salaš, tada naseljenom uglavnom Romima, počela je 1991. izgradnja džamije, ali nije nikad završena.
U Janji je sedamdesetih godina prošlog vijeka podignuta i Džedid ili nova džamija, na obali rječice Janje, a u novije vrijeme i džamija u naselju Palutine.
U Bijeljini je nekad postojala i tekija, “kuća” derviša, koja je služila i za obavljanje zikra – molitve i vjerskih obreda, ali i za učenje, obrazovanje, druženje i život derviša. Nalazila se u nekadašnjoj Ulici JNA, u tadašnjoj Jukić mahali. Bila je to tekija derviškog reda halvetija, a podignuta je kad je u Bijeljinu došao šejh Sejfulah Abu-Leis Zade Iblizović, zvani šejh Sejfija. On je bio rodom iz Sarajeva, gdje je radio kao turbetar Jediler turbeta. U Bijeljinu je došao na početku austrougarske okupacije, bježeći od vlasti, jer se istakao kao učesnik Hadži Lojine bune. Bio je izuzetno učen čovjek, imao je mnogo učenika i murida ( sljedbenika), a napisao je i prvu bijeljinsku knjigu pjesama – divan od hiljadu strana, u duhu sufijske poezije. Šejh Sejfija je podigao halvetijske tekije u Bijeljini, Višegradu, Rudom i u Tuzli, gdje je i umro 1889. godine. Bijeljinska tekija je ukinuta odlukom vlasti 1927. godine, a srušena je 1933. godine.
( nastaviće se)