Piše: Jusuf Trbić
Najstariji sačuvani putopis u kojem s pominje Bijeljina ( tada Belina) je onaj koji je zapisao Francuz M. Quiclet u maju 1658. godine, na svom putovanju iz Dubrovnika, preko Sarajeva, Bijeljine i Beograda, za Istanbul. On piše o lijepo uređenom mjestu, posebno o konaku Selim-paše, a poseban utisak je na njega ostavila Rača ( koja je bila na mjestu današnje Sremske Rače), grad “ vrlo lijep i veliki, sa lijepim džamijama.”
U tursko doba Bijeljina je bila mirna, uređena kasaba, u skladu s onim vremenom. O njoj su zapise ostavili svjetski putopisci, među njima i slavni Evlija Čelebija, koji je bio zadivljen onim što je vidio : “ Ona ( Bijeljina) ima pet mahala sa 500 lijepih, daskom pokrivenih kuća, prizemnih i na sprat. U svakoj kući, u dvorištu, ima živa voda. Po baščama na hiljade divnih ptičijih melodija osvježavaju ljudsku dušu i okrepljuju čovječije zdravlje. Od sviju dobrih kuća naljepši je veliki odžak (handan) Ali-paše Čenića ( Čengi-zade), koji je pokriven rubinski crvenim crijepom (ćeramidom). To je dobar dvor, sa hodnicima i divanhanama, kuhinjom, štalom za konje i sobama u prizemlju i na spratu, tako da mu u svoj Bosni nema ravna.
U blizini toga saraja nalazi se jedan gaj, u kojem se ogromna stabla uzdižu do neba. U debelom hladu svakog stabla može da se napase hiljadu ovaca. Tlo mu je tako bogato zelenilom i cvijećem, kao da je zemlja obložena zelenom rehavi-kadifom. Klima je prijatna i tu ima svakovrsnog voća koje je na glasu.”
O Bijeljini ( Marktfleck Bellyna – Trgovište Belina) pisao je 1784. godine austrijski oficir I. Peretić. “ Mjesto se sastoji od 200 turskih i 15 hrišćanskih kuća, dvije solidne džamije i tri kule, a leži na blagim brežuljcima Majevice. Kuće stanovništva su dobre, od drveta građene, djelimično sa jednim ognjištem, a istovremeno na mnogo mjesta sa po tri ili četiri konja u dvorištu.”
A 1878. godine, neposredno pred austrougarsku okupaciju, V. Kalić je u knjizi o Bosni zapisao : “ Bjelina je varoš na prostranoj plodnoj ravnici, nazvanoj Orlovo polje, ima 1.602 kuće i 6.090 stanovnika, od čega su dvije trećine muslimani, veleposjednici i obrtnici, a ostalo su pravoslavci, trgovci i radnici-nadničari. Muslimani imaju pet džamija i dva mejtefa, pravoslavci, pak, staru kapelicu i novu crkvu, zatim narodnu školu sa dva učitelja. U novije vrijeme, držala je turska vlada poveću vojnu posadu u toj varoši. Bjelina je znamenita trgovačka varoš, gdje se trguje žitom i stokom.”
Godine 1867. u Bijeljini je boravio agent pruskog konzulata u Sarajevu, Kliment Božić, inače rodom Dalmatinac, koji je zapisao da se u tom gradu podiže pravoslavna crkva, a da se cigla za njenu izgradnju izrađuje u ciglani kod hana Sulje Oprašića. Koliko se zna, to je prvi pomen jednog modernog industrijskog objekta u Bijeljini. Ta se ciglana nalazila na brčanskoj cesti, kod Suljinog hana, oko četiri kilometra od centra grada. Vlasnik je bio Ištvan Kovač, mađarski emigrant, koji je 1848. godine, nakon revolucije, pobjegao iz Mađarske i naselio se u Bijeljini.
Zapis o Bijeljini ostavio je i generalni konzul Austro-Ugarske dr Teodorović 1875. godine, i zabilježio da tu radi parni mlin u vlasništvu Ahmedage Krpića, na lokaciji kasnije izgrađenog Vanekovog mlina. Taj je parni mlin prestao da radi 1878. godine.
Čuveni novinar Egon Ervin Kiš boravio je u Bijeljini, kao vojnik austrougarske vojske, i ostavio o tome zapis u znamenitoj knjizi “Zapiši to, Kiš”. On piše o orijentalnoj varoši, koja ima i više modernih zgrada, o mnoštvu naroda obučenog po turskim običačjima, ali i moderno obučenim damama, uštogljenim oficirima i ponekim automobilom na ulicama. Kiš je opisao čak i javnu kuću, koja se nalazila u današnjoj Račanskoj ulici
Inače, početak austrougarske okupacije izazvao je veliki potres i u Bijeljini, kao i u cijeloj Bosni. Ali, kad su se prilike smirile, počeo je period gradnje i približavanja Bijeljine evropskim uzorima.
Gradnja u tursko doba
Austro-Ugarska je, nakon aneksije Bosne, Bijeljinu zatekla kao značajno, i za to vrijeme veliko naselje, važno i zbog svog strateškog položaja uz granicu prema Srbiji. Na samom početku devetnaestog vijeka tu je uspostavljena turska indentatura, jer su odatle kretali ratni pohodi, pogotovo nakon izbijanja Prvog srpskog ustanka. Svoj status važnog mjesta Bijeljina je zadržala i nakon velikih administrativnih reformi koje je proveo Omer-paša Latas 1852. godine. Iz Srbije su se ovdje, kao i u druga pogranična mjesta, doseljavali muslimani, pa je na popisu iz 1864. godine Bijeljina imala 6.076 stanovnika, više nego Tuzla (5264), Zvornik (4840) i Brčko ( 2562). Poštanska linija do Sarajeva uspostavljena je 1851. godine, prva zgrada Pošte podignuta je 1864, pa je 1900. godine Pošta preseljena u zgradu poreko puta današnje kafane “Lovac”.
Bijeljina je od dolasla Turaka bila sjedište nahije ( što je odgovaralo današnjoj opštini), a od 1580. godine i sjedište kadiluka, pa je oko 1860. godine podignuta upravna zgrada, Beledija, u Muharemagića mahali ( današnja Majevička ulica). Zgrada je bila na sprat, dimenzija deset puta deset metara, s krovom na četiri vode, tipična za ono doba. Tu je 1876. godine smještena Gradska opština, kad je Bijeljina dobila status grada, a nova zgrada Vijećnice sagrađena je tek 1910. godine. Beledija je pozhata I danas, zbog slike velikog slikara Milenka Atanackovića.
Turci su 1876. godine izgradili zgradu Konaka unutar utvrđenja i šarampova, za portrebe sreske administracije. Građena je od cigle, masivna i čvrsta, graditelji su bili italijanski majstori, a danas je tu smješten Muzej Semberije. Zabilježeno je da je dvorac Ali-paše Fidahića podignut 1836. godine, a porušen je u toku rata protiv Bosne ( 1992-1995. godine). Nešto prije toga, 1828. godine, podignuta je Imamovića kuća ( nalazila se iza današnje zgrade Suda), a 1830. godine porodična kuća Pašića. Kuća trgovca Dike Jovičića izgrađena je 1860. godine, Podignuti su i mnogi drugi objekti koji su služili građanima. Bijeljinu je 1867. godine zadesio veliki požar, koji je uništio 104 zgrade, ali ove pomenute, i mnoge druge, ostale su čitave. Sve je to srušeno kasnije, kao i čitava stara čaršija, koja je dočekala i drugu polovinu dvadesetog vijeka, a onda su došli oni, čiji pogledi na kulturu, istoriju i tradiciju nisu sezali dalje od ulaza u njihovu štalu.
( nastaviće se )