Piše. Jusuf Trbić
Za tri decenije vladanja Austro-Ugarske cijela Bosna, pa s njom i Bijeljina, ušle su veoma brzo u novu etapu svoje istorije, u novi svijet koji je donosio red, rad, nove odnose i običaje. Od mirne i pomalo pospane turske kasabe Bijeljina je preko noći postala evropski gradić koji se ubrzano razvija.
Nakon početne uzbune i žestokog otpora dolasku novih okupatora, što je pokrenulo i veliki talas selidbe muslimanskog stanovništva, stvari su se prilično brzo sredile. Austrougarske vlasti su u Bijeljinu došle 20. septembra 1878. godine, a već 18. marta naredne, 1879. godine, Zemaljska vlada u Sarajevu donijela je Statut opštine, jedan od prvih u BiH. I to je, na svoj način, bio početak uređivanja društvenih odnosa i nametanja novih pravila. A koliko su ta pravila bila stroga i koliko su poštovana, govori i jedan neobičan detalj : prije nego što se, 2010. godine, navršilo sto godina od podizanja Gradske vijećnice ( za taj jubilej je u Bijeljini malo ko i znao), iz Beča je stigao dopis da je isteklo sto godina garancije za tu građevinu, pa Austrija, kao nasljednik Austro-Ugarske, nema više odgovornosti za tu zgradu.
Ali, da se vratimo Statutu opštine.
U njemu su utvrđena pravila vođenja javnih poslova i ponašanja državnih namještenika, a u nadležnost opštinske službe prenijeto je više značajnih poslova : razvoj grada, regulacija ulica, pijace, javna rasvjeta i odvoz smeća, održavanje sedmičnih i godišnjih vašara, zdravstvo, ubiranje poreza i staranje o sirotinji. Bijeljina je tada bila strateški važno mjesto, na granici prema Srbiji, pa je odmah izgrađena vojna kasarna, izmještena je marvena pijaca iz centra grada ( nalazila se na Pašića meraji, gdje je kasnije podignut Gradski park) i prenijeta na periferiju, kraj ceste za Brčko, pored zgrade Konaka otvorena je žitna pijaca, a na Horudžić meraji drvena pijaca. Počelo je uređenje centra grada, uklonjen je šarampov i prosječene su nove ulice, a opština je zaposlila stalne radnike za čišćenje ulica i nabavila dvoja kola za odvoz smeća. Pazarni dani su već 1879. godine utvrđeni utorkom i petkom, (što se zadržalo sve do kraja dvadesetog vijeka), a godišnji sajmovi dva puta : na Pantelino i na Mitrovdan. Već 1880. godine na najvažnijim mjestima u gradu svijetlili su fenjeri o kojima se brinuo poseban radnik, otvorena je i prva civilna bolnica u kojoj je radio dr Jakob Kohut, a od 1890. do 1893. podignut je veliki Gradski park. Ali, najveći i najvažniji posao bio je prokopavanje kanala Dašnica kroz grad.
Kanal kroz grad
U tursko doba kroz Bijeljinu su tekle dvije rječice, zapadnim dijelom Dašnica, a kroz centar naselja Janjica. U to doba Semberija je imala mnogo visokih šuma i izobilje vlage, pa su ove rječice, koje su krivudale kroz ravnicu, često plavile i nanosile veliku štetu i Bijeljini i okolnim selima. Inače, Dašnica je dobila ime po staroslovenskoj riječi dažd ( Daždnica), a izvirala je u Gornjim Zagonima. Janjica je bila pritoka Dašnice, a bila je krak rječice Janje, i ona je, praveći velike krivine i meandre kroz Bijeljinu, snabdijevala vodom odbrambeni nasip – šarampov. Nakon svake obilnije padavine Janjica se izlivala i ugrožavala grad, kao i Dašnica, koja je velike štete nanosila Velikoj i Maloj Obarskoj, Batkoviću i Crnjelovu. Nova vlast je najprije uemjerila tok Janjice prema Fincovom salašu, a kad je velika poplava poharala Bijeljinu i okolna sela 1898. godine, i porušila Novo Selo, donijeta je odluka da se gradi kanal koji će ukrotiti Dašnicu. Za tadašnje prilike, to je bio ogroman poduhvat, jer je trebalo izgraditi 24 kilometra kanala, od Puhara do Visoča, i poravnati i urediti okolno zemljište. Moralo se ručno kopati, što je zahtijevalo angažovanje nekoliko hiljada radnika. Početkom novog vijeka urađen je elaborat i određena trasa koja je drastično skratila tok Dašnice kroz grad. Gradnja je počela u proljeće 1905. godine. Radnici su bili iz Srema, Bačke i Mađarske, a manji broj iz Semberije, stanovali su u zasebnim drvenim barakama i bili su dobro plaćeni. Trasa je bila podijeljena na pet dijelova, a radilo se na cijeloj dužini istovremeno, u tri smjene. Već 1907. godine radovi su bili gotovi i novi kanal je dao sasvim novi izgled Bijeljini.
Za vrijeme Austro-Ugarske radila je posebna služba – uprava kanala, koja je prikupljala porez od vlasnika okolnog poljoprivrednog zemljišta ( “kanalija”), i taj novac trošila je na održavanje kanala. Podrazumijeva se da je kanal tada bio redovno čišćen i održavan, ali je to prestalo 1926. godine, u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, kad je posljednji put očišćen.
Da bi se svi ti poslovi mogu obavljati, bio je potreban veliki novac, a kapitalizam je nudio rjeđšenje : banke i bankarski krediti. I bijeljinska opština je uzela dosta kredita, ali, za razliku od današnjeg vremena, ona je kredite mogla da vraća.
Banke i razvoj grada
Štedionice i banke počele su da niču ubrzo nakon dolaska nove vlasti. Prva štedionica je otvorena u Bijeljini 1889. godine, a već sljedeće godine Sparkasse iz Brčkog otvara filijalu ovdje, i to sa velikim kapitalom. Bio je to odgovor na ubrzani razvoj bijeljinske trgovine, koja je tražila sve više kapitala. Iste godine filijalu otvara i Privilegovana Zemaljska banka za BiH (koja je bila ispostava dvije velike austrougarske banke u Sarajevu), i uskoro preuzima dvije pomenute štedionice, pod imenom Landesbank. Ta je banka poslovala sve do 1945. godine, što govori o tome da internacionalni bankarski kapital nadilazi države i ratove. Za Landesbanku je u glavnoj ulici Wilmastrase izgrađena lijepa zgrada, u kojoj je danas Pavlović banka. Prva domaća banka, Srpska štedionica – dioničko društvo Bijeljina, osnovana je 1903. godine, a za nju je napravljena zgrada u kojoj je danas Muzička škola. Radila je do 1941. godine. Nešto kasnije, 1909. godine, osnovana je Muslimanska banka, smještena u kući Jusufage Abdulahagića, u istoj ulici, preko puta hotela “Drina” (danas je ta kuća preko puta Autobuske stanice). Prestala je s radom nekoliko godina nakon završetka Prvog svjetskog rata.
A kad je rat završen, počela je obnova, koja je zahtijevala velike novce. I, dakako, banke. Jedan od tada najvećih bijeljinskih kapitalista, Vasko Ljubojević, sa saradnicima iz Dioničkog društva za mlinsku industriju “Drina”, osnovao je Prometnu banku, u zgradi u kojoj se danas nalazi kafana “Lovac”. Nešto kasnije ista grupa je osnovala Zemljoradničku banku.
Udruženje zanatlija je 1924. osnovalo Zanatsku banku, a naredne godine otvorena je Jevrejska banka. Obje su, zbog nedostatka kapitala, prestale s radom već 1928. godine.
Veliku ekonomsku krizu iz tridesetih godina, koja je zahvatila cijeli svijet, preživjele su, i to teškom mukom, samo filijala Privilegovane zemaljske banke i Srpska štedionica.
Pomenuli smo početak gradnje kanalizacije u Bijeljini, posao koji nije završen ni sto godina kasnije. Nakon gradnje glavnog kolektora kišne kanalizacije 1896. godine, nastavak radova je uslijedio deset godina kasnije. Dovršena su dva glavna kraka i više pravaca kanalizacione mreže po ulicama, ukupno više od 4 kilometra. Glavni kolektor je počinjao kod Bolnice i izlivao se u kanal Dašnicu, drugi sa trga kod Garulje (Ledinci), koji se s glavim kolektorom spajao kod džamije u Dašnici. Značajna proširenja ta je kanalizaciona mreža doživjela tek 1964/65. godine. Gradnja vodovoda u gradu započela je tek 1961. godine.
Bijeljina se tako polako razvijala, a taj je razvoj nastavljen i nakon završetka Prvog svjetskog rata i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Kraljevine Jugoslavije.
( nastaviće se)