Piše: Saud Grabčanović
V. kongres KPJ, diferencijacija i čistka IB-ovaca i njihovo hapšenje
Odmah nakon Rezolucije IB-a sazvan je vanredni Peti kongres Komunističke partije Jugoslavije, koji je održan od 21. do 28. jula 1948. godine u zgradi Doma garde na Topčideru, u Beogradu. Glavni razlog sazivanja Kongresa bila je Rezolucija Informbiroa, donesena 28. Juna 1948. godine u Bukureštu. Na V Kongresu KPJ pojavila se i ona poznata kovanica: „Što je više kleveta i laži, Tito nam je miliji i draži“. Sa ovog Kongresa je poručeno istorijsko „NE“ Staljinovom diktatu. Tito je u svom govoru na tom kongresu tada rekao i ovo: „Revolucija je surova stvar. Mi je, doduše, želimo provesti sa čim manje žrtava, s čim manje teškoća, ali ako se nešto ispriječi pred nama na tom putu, to mora da se pokori, to mora nestati.” Ovaj Titov govor bio je za njegove pristalice u KPJ “signal” koji je označio početak beskompromisnog i bezskrupuloznog obračuna sa svojim dojučerašnjim drugovima, prijateljima i poznanicima, a od tada protivnicima u “vlastitim redovima” koje treba eliminisati svim sredstvima, jer podržavaju rezoluciju Kominforma i Staljina.
U toku i odmah nakon Petog kongresa, u Komunističkoj partiji Jugoslavije je provedeno javno izjašnjavanje o rezoluciji IB-a, prema kojem je 55.000 članova KPJ (12 posto), podržalo Informbiro. Oni su nakon toga dobili epitet „IB-ovci“ i bili su izvrgnuti nadzoru, a nerijetko represalijama i hapšenjima. Nešto više od 16.000 njih je poslano (administrativnim odlukama Ministarstva unutrašnjih poslova, tj. bez suđenja) na “prevaspitavanje” u radne logore, od kojih je najveći i vjerovatno najbrutalniji bio politički logor Goli otok. Podrška SSSR-u je bila najveća među srpskim i posebno crnogorskim komunistima, a kako su pripadnici te dvije nacije preovlađivali u komandnom kadru JNA, postojala je velika mogućnost da vojska “preuzme stvar u svoje ruke” i izvrši puč i preuzme vlast u korist SSSR-a.
Kako to danas tvrde mnogi naši istoričari, prije Rezolucije IB-a većina oficira JNA bila je prostaljinistički orijentisana, a otvoreno kominformstvo u armiji je imalo epidemijske razmjere (Banac). Puč unutar armije je bio spriječen od strane UDBE, pa je kao rezultat toga došlo do pokušaja bjekstva nekoliko tadašnjih glavnih komandanata JNA. Početkom avgusta 1948. godine načelnik Generalštaba Jugoslovenske narodne armije i ratni načelnik Vrhovnog štaba, generalpukovnik Arso Jovanović je sa dvojicom rukovodilaca političke uprave JNA – generalmajorom Brankom Petričevićem Kađom i pukovnikom Vladom Dapčevićem, pokušao da pobjegne u Rumuniju. Prema jednom izvoru koji navodi Banac, ovaj pokušaj bjekstva vrha vojske bio je povezan sa sovjetskim planom da se formira vlada IB-ovaca u izbjeglištvu, što bi legitimisalo sve oblike pritiska na Jugoslaviju, a možda čak i invaziju pod izgovorom “oslobođenja”. (Banac). Arso Jovanović je bio ubijen u pokušaju bjekstva preko granice, dok su druga dvojica zavjerenika na koncu uhapšena i osuđena na vremenske kazne. General avijacije Pero Popivoda je uspio odletjeti za Rusiju, gdje je nastavio karijeru kao general-major sovjetske avijacije. (DOKUMET: Spisak 16101 golootočana (srpski). Vreme. 10. siječnja 2014. Pristupljeno 28. srpnja 2018).
Velikim terorom nad “klasnim neprijateljem” i “slugama okupatora”, Titovim komunistima nesklone snage u Jugoslaviji bile su posve neutralisane. Među bivšim partizanima bilo mnogo onih koji su bili nezadovoljni tadašnjim rukovodstvom zbog grešaka u provođenju reformi. Oni su podlegli staljinističkoj propagandi koja je dolazila iz SSSR da tamo „teku med i mlijeko“ i da je ta zemlja ekonomski i u svakom drugom pogledu mnogo uspješnija u odnosu na Jugoslaviju, koja grca u nemaštini i bijedi. Propaganda iz Moskve je dala rezultate, pa je došlo i do oružanih pobuna u FNRJ. Prosovjetskih osećanja je bilo najviše u Crnoj Gori, koja je tradicionalno bila vezana za Rusiju, i gde je većina članova KPJ bila prosovjetski orijentisana. Zabilježen je primjer pobune u Bijelom Polju u Crnoj Gori, gdje je UDB-a u januaru 1949. Godine, uz pomoć čak 1.000 pripadnika KNOJ-a, dvije nedjelje hvatala 16 vodećih lokalnih komunista, od kojih je 10, nakon hvatanja pobijeno bez suđenja, i to mahom na licu mjesta. ( Dragan Radević. 4. jula 2014. Pobuna na drugi dan Božića (srpski). Novosti. Pristupljeno 28. srpnja 2018.)
Prva hapšenja informbiroovaca u Jugoslaviji počela su od ljeta 1948. godine (Banac). Danas nije moguće tačno utvrditi koliko je u Jugoslaviji zaista bilo sovjetskih špijuna i sabotera. Sami podaci o broju uhapšenih više nam govore o tome da je ,sa jedne strane, emotivan odnos prema SSSR-u, a sa druge, svijest o tome šta znači sovjetska prijetnja, stvorila u jugoslovenskom rukovodstvu veliku paniku koja je rezultirala drastičnim policijskim mjerama kako prema stvarnim, tako i prema pretpostavljenim pristalicama rezolucije Informbiroa i Sovjetskog saveza. Svaka i najmanja sumnja u potrebu da se Staljinu pruži otpor, najmanje kolebanje, razmišljanje tipa: da je trebalo otići u Bukurešt i razjasniti nesporazume, izjava da u Partiji možda nema demokratije, te čak i slušanje istočnih radio programa koji su emitovali IB-eovsku propagandu, bio je sasvim dovoljan povod UDB-i za hapšenje. Ova nervozna i panična reakcija jugoslovenskih vlasti donekle nas podsjeća na uzroke velikih staljinovih čistki, kada je njegov SSSR više od trideset godina bio okružen sa svih strana neprijateljski raspoloženim zemljama. Može se pretpostaviti da je kod tadašnjih Jugoslovena bilo više realno zasnovanog straha, a manje prelaženja tog straha u paranoidnost. Broj hapšenja koja su bila posljedica ličnih obračuna i osveta, pa i tragičnih grešaka, sigurno nije bio beznačajan.(Banac)
Uhapšeni IB-ovci su najprije bili zatvarani u zatvorima u Bileći, Sremskoj Mitrovici, Velikoj Gradiški, Zabeli, CZ, na Adi Ciganliji, u Sarajevu, Lepoglavi, Novom Sadu, Ljubljani, Zagrebu, Titogradu, a tokom trijaže i u drugim većim gradovima zemlje. Nakon izgradnje logora na Golom Otoku većina njih je bila tamo prebačena.
U progonima Staljinovih pristalica bili su smijenjeni i uhapšeni mnogi tadašnji visoki komunistički dužnosnici. Dvojica članova Politbiroa CK KPJ, Sreten Žujović-Crni i Andrija Hebrang, otvoreno su podržali liniju Informbiroa i bili su uhapšeni i zatvoreni u aprilu 1948. godine. Hebrang je ubijen u zatvoru 1949. godine pod nerazjašnjenim okolnostima. Smatra se da je njemu bila namijenjena pozicija predsjednika KPJ, a time i FNRJ kada na vlast dođu Staljinove pristalice, što znači da je on trebalo da naslijedi Tita. Po pitanju Rezolucije IB-a kolebali su se i šef Agitpropa CK KP Slovenije Boris Ziherl i predratni komunista, član nekadašnjeg Gorkićevog rukovodstva, Rodoljub Čolaković. Ziherl i Čolaković međutim nisu bili uhapšeni i zadržali su svoje funkcije. To što nisu bili uhapšeni mogu zahvaliti velikom prijateljstvu između Moše Pijade i Rodoljuba Čolakovića vezanom za robijanje u Lepoglavi prije rata. Moša je lično urgirao kod Tita i Rankovića da se Čolaković i Ziherl poštede, u čemu mu je Tito udovoljio. Takođe je član Politbiroa CK KPJ Blagoje Nešković smatran za latentnog informbiroovca, ali nije bio uhapšen, nego je ostao u rukovodstvu do 1952. godine, kada je isključen i potom se vratio ljekarskoj karijeri. U Hrvatskoj su 1950. godine smijenjeni i uhapšeni potpredsjednik Vlade Duško Brkić, ministar industrije Rade Žigić i ministar šumarstva Stanko Opačić-Ćanica. To su bila tri vodeća srpska rukovodioca u Hrvatskoj, koji su optuženi da podržavaju sporadične pobune seljaka po srpskim selima, nezadovoljnih tadašnjom „obavezom“ koja je predstavljala „cijeđenje“seljaka, a optuženi su i za sporu obnovu u ratu poharanih ruralnih područja. (Određivanje hrvatsko-srbijanske granice u svjetlu sukoba hrvatskog i vojvođanskog partijskog vodstva tijekom Drugog svjetskog rata”,) Marko Kevo, Scrinia Slavonica, Vol.16 No.1 Prosinac 2016)
U toku progona u FNRJ mnogi IB-ovci su uspjeli pobjeći preko granice u zemlje istočnog bloka, SSSR i Albaniju. Oni su u tim zemljama nastavili sa svojim djelovanjem (Mađarska, Rumunija, Bugarska i Albanija). Pojedini su pobjegli na Zapad i tamo dobili politički azil (Belgija i Francuska). U Bukureštu su jugoslovenski IB emigranti imali radio stanicu Slobodna Jugoslavija, a širom istočnog bloka i u SSSR-u bilo je još 12 radio stanica koje su emitovale 70 emisija za Jugoslaviju dnevno! Naša se zemlja nalazila pod udarom neviđene danonoćne sovjetske propagande. Javno slušanje ovih radio stanica je u FNRJ bilo strogo zabranjeno i veoma kažnjivo. Mnoge radoznale slušatelje je to otjeralo na Goli otok! Na osnovu Moskovskog memoranduma 1956. godine raspuštene su jugoslovenske emigrantske organizacije u istočnim zemljama, ali su neke od njih ipak nastavile rad u tajnosti i pod patronatom neostaljinističkih krugova u tim zemljama.
U Leksikonu bezbjednosti Obrena Đorđevića (1986) iznosi se podatak da je status IB emigranata imalo 3.500 jugoslovenskih građana, a da su za subverzivne delatnosti korišćena 243 emigranata, od kojih su jugoslovenske službe uhvatile 83, a ubile 24 emigranta-terorista. Nakon zakona o amnestiji iz 1962. godine oko 1000 IB emigranata se vratilo u zemlju, a da na oko 200 njih zakon nije mogao biti primenjen. U tom leksikonu se pominje i podatak da je u Jugoslaviji otkriveno i osuđeno 1.138 agenata, koji su između 1948. i 1951. djelovali u 90 obaveštajnih centara na tlu istočnoevropskih zemalja i Albanije. U SSSR-u i istočnim zemljama uhapšena su u toku sukoba 363 državljana FNRJ, 74 ih je osuđeno, 519 ih je deportovano i 9 ubijeno.
Staljinisti su u Jugoslaviji ponovno „podigli glavu“ potkraj Titovog života. Novi staljinisti su u Baru 6. aprila 1974. organizovali takozvani Barski kongres KPJ. čiji su učesnici pohapšeni i osuđeni na visoke kazne. Vladu Dapčevića, koji je u drugom pokušaju pobjegao, sedamdesetih godina je jugoslovenska državna bezbjednost otela u Bukureštu i tajno prebacila u Jugoslaviju, gdje mu je suđeno. Odlukom Višeg suda u Kragujevcu, poslije raspada SFRJ, rehabilitovan je jedan od učesnika tog kongresa, Momo Jokić, 36 godina nakon što je bio osuđen na 11 godina strogog zatvora zbog krivičnog djela udruživanja protiv naroda i države.
(nastaviće se)