Piše: Saud Grabčanović
Balansiranje Raške između katoličanstva i pravoslavlja
Na teritoriji srednjovjekovne srpske države Raške, kojom su vladali Nemanjići, prvo kao župani a kasnije kao kraljevi, dominantan je bio uticaj vizantijske pravoslavne crkve. Razlog ovome je bio veoma jednostavan. Teritorija najvećeg dijela današnje Srbije je u Srednjem vijeku bila dio Bizanta. Raška je u početku, kada je nastala, bila pod vlašću bizantskog cara i vazalna kneževina velike pravoslavne sile Vizantije. Vizantija ili Bizant je nakon raskola u kršćanstvu, do kojeg je došlo 1054. Godine, bila kolijevka u kojoj je nastalo pravoslavno kršćanstvo, a Vaseljenski patrijarh je u ta vremena bio neprikosnoveni poglavar svih pravoslavaca. On je predstavljao pravoslavnog papu sa svim ingerencijama. Vizantijsko je pravoslavlje nastalo na temeljima političko –ekonomskog rivaliteta između preživjelog istočnog dijela Rimskog carstva, u kojem su Grci imali primarni uticaj, i ponovo obnovljenog zapadnog dijela Rimskog carstva, sada kao Svetog Rimskog –njemačkog carstva u kome je najjači bio uticaj latinskih i germanskih naroda i njihovih vladar . Bizantski su carevi, kao i vjerska kurija, smatrali da su oni jedini „pravi“ baštinici nekadašnjeg Rimskog carstva, te da iz tih razloga njima pripada i pravo na vodeću političku ulogu u tadašnjem svijetu, a i u kršćanstvu, koje je do raskola bilo jedinstvena religija. U kasnijem vremenskom periodu, sa slabljenjem Vizantije dolazi do turbulentnih procesa i u samoj pravoslavnoj crkvi, pa se u državama u kojima je vladalo pravoslavlje crkveni velikodostojnici otcjepljuju od matične crkve i postaju samostalni vjerski, a time i politički gospodari tih zemalja. Pravoslavni episkopi u tim zemljama više nisu prihvatali Vaseljenskog patrijarha niti Vizantijsku crkvu kao sebi nadređene, a iz liturgije su izbacili grčki jezik koji je do tada bio obavezan, a uveli su domaće jezike. Ovaj proces razaranja jedinstvene crkve u pravoslavlju se naziva „autokefalnost“. U početku su Bizant i Vaseljenska patrijaršija na ovo gledali kao na „šizmu“, a odmetnute crkve posmatrali kao sekte. Nemoćna da bilo što učini na vojnom planu protiv šizmatika , Vaseljenska patrijaršija je na te crkve bacala crkveno prokletstvo tzv, „anatemu“, a odmetnute crkvene velikodostojnike je ekskomunicirala iz pravoslavlja. Zbog svog „odmetništva„ od Bizanta Srpska pravoslavna crkva, kao i njeno vjersko i političko vođstvo, te i sam narod, bili su u istoriji dva puta „anatemisani“ (prokleti) od strane Vaseljenske patrijaršije. Na srpsku crkvu je Bizantska anatema bila bačena dva puta. Prva je bila anatema ohridskog arhiepiskopa Hometijana bačena na Savu Nemanjića, prvog srpskog arhiepiskopa, koji je nezakonito (simonijom) kupio autokefaliju, odnosno bio hirotonisan za srpskog arhiepiskopa bez znanja i dozvole majke crkve, dakle Ohridske arhiepiskopije u čijem sastavu su bile Raška i Prizrenska eparhija. Druga anatema na srpsku crkvu, cara i narod je bila bačena od strane carigradskog patrijarha Kalista I 1350. godine u vrijeme cara Dušana, povodom nezakonitog podizanja Srpske arhiepiskopije na stepen patrijaršije, i Dušanovog nezakonitog samoproglašenja za „cara“. Ove anateme nikada nisu ukinute. Pošto je Vizantija nakon 1204. godine potpuno izgubila svoju moć i bila okupirana od zapadnih katoličkih krstaša, Vaseljenski patrijarh je u cilju očuvanja jedinstva crkve nevoljno prihvatio ove podjele u pravoslavlju koje i dan danas postoje. Pošto je Raška od svog nastanka bila dijelom Bizanta, u njoj je bio dominantan uticaj vizantijske pravoslavne crkve. Kako je Vizantija slabila, Raška je pod vlašću Nemanjića ojačala, osamostalila se i osvajanjima proširila na susjedne oblasti. Paralelno se u to vrijeme kod srpskog pravoslavnog klera javila težnja da, po ugledu na druge pravoslavne narode, dobiju svoju pravoslavnu crkvu (u stvari da se otcijepe od matične Vizantijske crkve). U ovim težnjama oni su imali punu podršku tadašnje vladajuće aristokratije i samog Velikog župana Raške. Razlog je bio veoma jednostavan – u ta vremena, ko je imao u svojim rukama crkvenu vlast, taj je imao i apsolutnu političku vlast i moć. Raška, koja je postala dominantna vojna sila na prostorima današnje južne Srbije, teritorijalno se proširila na okolne zemlje gdje je živjelo pretežno katoličko stanovništvo. Najznačajnija teritorija koju je Raška uspjela okupirati bila je Zeta (Crna Gora), koja je u ta vremena bila pod izrazitim uticajem pape i katoličanstva, te je samim tim i svo stanovništvo koje je naseljavalo oblast između današnjeg Kotora i reke Bojane bilo katoličke vjeroispovjesti. Raška je u to vrijeme bila sa više strana okružena zemljama pod jakim katoličkim uticajem, što je umnogome uticalo na njeno funkcionisanje, a prije svega na političke odluke koje su se ticale vladara i pretenzija na prijestolje.Više je primjera da su se srpski vladari prvobitno krštavali u jednoj vjeri, a zatim primali drugu vjeru. Interesantno je da se i sam Stefan Nemanja, začetnik loze Nemanjića i vladar koji se borio za nezavisnost Srbije i njene crkve, po rođenju krstio u rimokatoličkoj crkvi i bio katolik.
Stefan Nemanja je, kako se pretpostavlja, rođen u Ribnici kod današnje Podgorice. Otac mu se zvao Zavida i bio je katolik, kao i njegova supruga. I Stefan Nemanja je po rođenju kršten kao katolik, jer u toj oblasti u to vrijeme nije bilo pravoslavlja, pošto je ono smatrno „šizmom“, a pripadnici te crkve su bili proganjani na teritorijama koje je kontrolisao rimski papa. Po preseljenju svoje porodice u Rašku, koja je imala velike vladarske ambicije, Stefan Nemanja se je prekrstio u pravoslavnu vjeru . U ta vremena se u Raškoj nije mogao zauzeti nijedan iole značajniji položaj bez blagoslova Vizantijske pravoslavne crkve koja je vladala tim prostorima. Nemanja se prekrstio u manastiru Svetog Petra i Pavla u Rasu ( kod Novog Pazara). Ovaj je hram ostavio izuzetno jak utisak na njega, što će se kasnije odraziti na njegova brojna ktitorstva i pomoć pravoslavnoj crkvi. Glavni razlog za prekrštavanje Stefana Nemanje ležao je u činjenici da je Raška bila pod uticajem Vizantije, za razliku od Zete, koja je bila pod većim uticajem Rima, a kako bi mogao da ostvari svoje planove i još više se približi Carigradu, Stefan Nemanja je promijenio vjeru. Sve ovo pokazuje da je religija među vladarima i vladajućim dinastijama u našim krajevima, a i u cijeloj srednjovjekovnoj kršćanskoj Evropi, bila fluidan pojam, te da sa današnjim pojmovima kojima barataju ksenofobni nacionalistički čistunci – „ nacija“ i „nacionalno“, nema nikakve veze! Religija je u ta vremena, kada nisu postojale nacije, imala funkciju usko povezanu sa političkom situacijom. U ta vremena uopšte nisu postojale nikave nacije niti nacionalne podjele, niti nacionalizam kao pojam. To su „prozivodi“ novijih vremena. Nacije i nacionalizam su kao pojam nastali u Evropi u 19.vijeku i produkt su kapitalističkog društvenog uređenja. U Srednjem vijeku su se evropski kršćanski narodi primarno identifikovali po religioznoj pripadnosti, a sekundarno pripadnošću teritorijama gdje su živjeli i narodu iz kojeg dolaze. Na drugoj strani, kršćanska religija koju je ispovjedao običan narod sadržavala je i dosta paganskih običaja iz ranijih religija, što je predstavljalo udaljavanje od izvornog kršćanstva. Mnogi ti paganski običaji su se, uprkos prohujalim vjekovima, zadržali i do danas.
( Nastaviće se)