Piše: Saud Grabčanović
Oni koji poznaju nauk tesavvufa znaju za postojanje derviškoga reda melâmije. Po mnogima upravo ovaj derviški red smatra se “najvećim”. Naravno, i drugim derviškim redovima pridaje se epitet “najveći”, sve ovisno od konteksta. Tako se za derviški red kaderija kaže da je najveći s obzirom da se njegov osnivač hazreti pîr Abdul Kadir Gejlânî smatra utemeljiteljem derviških redova uopće ,a bijaše i, u određenome smislu, učitelj nekim drugim pîrovima (osnivačima derviških redova), npr. hazreti pîru Nakšibendu (osnivaču nakšibendijskoga derviškoga reda) i hazreti pîru Rufâiju (osnivaču derviškoga reda rufâije ili rifâije. S obzirom na veliki broj pripadnika i derviški red nakšibendije naziva se “najvećim” itd. Kada se kaže da je derviški red melâmije “najveći”, misli se na dvoje. Prvo, činjenicu da se ovaj red veže za velikana koji živješe već u 3. stoljeću po Hidžri, a koji se zvao Hamdûn el-Kassâr. Drugo, “najveći” mogao bi doći u značenju “najteži”, s obzirom da su izuzetno strogi uvjeti za pristupanje ovome tarikatu, a što objasnismo u poglavlju o značenju pojma “melâmet”, te s obzirom na izrazito težak usûl (pravilo) reda. Biti melâmija znači nalaziti se u prvoj kategoriji odabranih. Navodeći ovo, mutesavvifi se često pozivaju na Šejhul Ekbera. Naime, Ibn Arebî odabrane ljude dijeli na tri grupe: a) ‘ubbâd (Allahove robove), sûfije imelâmije), a ubbâd, “to su ljudi zaokupljeni zuhdom, osamom i činjenjem čednih pohvalnih djelâ. Također, svoju unutarnjost čiste od svakog pokuđenog svojstva, koje je osudio Zakonodavac. Za drugo ne znaju, ne interesiraju ih spoznaje o stanjima (hâlovima) niti duhovnim položajima (mekâmima). Ne znaju za Božanske vječne darove, niti za tajne, niti za otkrovenjâ (kešfove), uopće, za bilo šta drugo; b) sûfije, “oni su stupanj iznad ‘ubbâdija jer vide da sve djelanje dolazi od Allaha, u bîti oni na njega ne utječu, pa kod njih samohvala ne postoji. Ako ih upitaš od čega ljudi u tarikatu trebaju strahovati, navode ajete: ‘Zar dozivate drugo pored Allaha, ako ste iskreni?’ Reci – Allah! Potom ih ostavi.’Kao i ‘ubbâdije, sûfije ulažu trud i napor, okupirani su ver’om (samoodricanjem i od dijela dozvoljenoga kako se ne bi zapalo u zabranjeno), zuhdom, tevekkulom (oslanjanjem na Allaha jedinoga) i sl., s tim da se interesiraju za spoznaju hâlova, mekâma, istinâ, tajnî, otkrovenjâ i kerâmetâ; c) melâmije, “oni hode stopama hazreti Ebû Bekra es-Siddîka. Ne izlaze izvan okvira pet propisanih namazâ osim nekad. Ne razlikuju se od drugih vjernikâ koji izvršavaju Allahove propise. Hodaju po trgovima, razgovaraju s ljudima. Niko ih od Allahovih stvorenja prepoznati ne može. Samo po jednoj stvari razlikuju se od avâma (ljudi) – duboko su sa Allahom, svojim robovanjem nikoga ne uznemiruju. Vlast ih uopće ne interesira, jer im se manifestiranje gospodstva (er-Rubbûbijja) ustalilo u srcima. Allah ih o svemu podučava, šta konkretno za nešto treba – djela, stanja… – i oni se ophode prema tome onako kako situacija zahtijeva. Zaklonjeni su od stvorenjâ, skriveni utapanjem u masu. To su iskreni robovi, teže za iskrenošću prema svome Gospodaru, uvijek Ga svjedoče – dok jedu, piju, na javi i u snu, dok s drugim ljudima razgovaraju. Uzroke postavljaju na njihova mjesta, spoznaju mudrosti koje se u njima kriju. Štaviše, nekada ti se čini da se ponašaju kao da su oni sve stvorili, jer se uvjeriš da čvrsto vjeruju u uzroke stvaranja i mirno se prepuštaju toku, a, opet, nekad ih vidiš kao da su u potrebi za svim, jer se uvjeriš da u svemu vide Allaha. Mada im ništa ne treba; ustvari, kome nije manifestirano svojstvo Allahova bogatstva niti Njegove veličanstvenosti i ko nije od odabranih koji prebivaju u Božanskoj Prisutnosti , obavezno je u potrebi za onima koji to jesu. Oni vide samu bît stvarî (tragove Allaha) pa ne trebaju stvari njih, već oni trebaju stvari (jer u njima vide tragove Jedinoga), pa zato Allah ljudima kaže: ‘Vi ste u potrebi za Allahom. A Allah je Bogati i Hvaljeni.’ Neki promatraju derviški red melâmija kroz tri perioda , gdje bi prvi period bio život i dva-tri stoljeća nakon smrti el-Kassâra. Stoga se ta faza naziva melâmet ili melâmije-kassârije.
Način izvođenja samoga zikra se razlikuje od tarikata do tarikata. Većina derviških redova ima sličan pristup zikru, osim mevlevija, čiji je «okretni ples» sasma posebna vrsta zikra. Ima varijacija u izvođenju zikra čak i unutar pojedinih redova: kijam-zikr (stojeći), na primer, nije uobičajen kod nakšibendija, ali se izvodi kod nekih derviških skupina. Takav zikr je bio uobičajen kod halvetija (tzv. dalga-zikr), koji se takođe obavljao stojeći, uz kretanje tijela, pri čemu su derviši bili okrenuti u pravcu kible. U stojećem položaju, derviši se mogu njihati naprijed-nazad, ili s desna na lijevo u struku, i tu postoje varijacije s obzirom na tip tarikata ili, pak, muslimansku zemlju u kojoj se zikr izvodi. Inače se sjedi na koljenima, s podvijenim nogama i objema rukama položenim na koljena. Noge mogu biti i ukrštene u sejdu, ali je uvijek važno da se tabani ne okreću u pravcu šejha ili drugih derviša u halci. Tokom sjedećeg zikra, uobičajeno je da se glava pokreće u raznim pravcima, počevši od lijeve strane brade koja počiva na lijevom ramenu. Glava se potom pomjera lijevo-desno i gore-dolje u lukovima i pravilnom ritmu, koji prati ritam disanja i učenja zikra. Kao i za vrijeme molitve, učesnik zikra mora biti pod abdestom, koji se uzima neposredno prije ulaska u tekijsku semahanu. Devrân, stojeći zikr, obavlja se kod kadirija u kombinaciji sa sjedenjem. Izvode se džehri (glasni) zikr, lisani (jezikom), hafi (bezglasni, skriveni), kao i „zikr srca“ (kalbi). Glasni zikr, prema sufijskoj tradiciji, čuju meleki, a bezglasni i srčani ne čuju čak ni oni. Uopšte se smatra da je zikr srca vredniji, ali i teži od glasnog, manifestovanog zazivanja Boga. Zikr-daimje još naziv za „stalni zikr“, onaj koji se neprekidno izvodi.
(Nastaviće se)