Jugoslavija – tamnica naroda ukinuta, tamničari nisu
Dok su Česi i Slovaci zajedno proslavljali 100 godina od osnivanja Čehoslovačke, vijek od nastanka Jugoslavije je političarima na ovim prostorima povod za nacionalističke sukobe.
Piše: Nenad Radičević
Godišnjica jednog veka od stvaranja prve zajedničke države južnih Slovena još jednom je ujedinila političke elite zemalja nastalih na toj teritoriji. Ali, ne kao posle završetka Prvog svetskog rata. Ujedinilo ih je da 100. rođendan Jugoslavije nijedna od novonastalih država ne želi da slavi. Njihove političke elite ne samo da nisu spremne da razumno raspravljaju o tome koje su bile istorijske prednosti i mane Jugoslavije, već su se aktivno trudile da ovu godišnjicu gurnu pod tepih, ili da te istorijske prilike izokrenu tako da odgovara njihovim dnevnopolitičkim interesima.
Za početak, bezmalo svi vladajući političari će reći staru floskulu da je “Jugoslavija bila tamnica naroda” i da su njihove zemlje 1918. godine izgubile državnost. Baš zbog toga je većina njih ovi godišnjicu jednostavno prećutala, a njom su se najviše bavili mediji, istoričari, politikolozi i kustosi. Među najćutljivijima su bili slovenački političari. Jedino je Dmitrij Rupel nevoljno priznao da je “problem Slovenaca i Hrvata bio što su se našli na pogrešnoj strani u Prvom svetskom ratu, pa su zbog toga morali biti spremni na više koncesija Srbima”, kao naciji pobednici u Velikom ratu. Ovaj politički penzioner, za razliku od njegovih aktivnih kolega, priznaje da je pitanje da li bi Slovenija danas postojala da nije ušla u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije preimenovanu u Jugoslaviju. Ipak, nikome od političara u Sloveniji nije palo na pamet da bar pomene ovu godišnjicu kao značajnog kamena na putu ka slovenačkoj državnosti.
Iako je i među Slovencima i među Hrvatima podjednako razvijen stav da je Jugoslavija bila “srpski koncept”, pogled iz Zagreba je ipak malo radikalniji. Hrvatski političari, istoričari i mediji više govore o Jugoslaviji kao prikrivenoj verziji nacionalističkog projekta stvaranja “velike Srbije”, u kojoj su Hrvati bili podređeni. Svako pozitivno mišljenje o Jugoslaviji se automatski shvata kao nekakva jugofilija, koja dovodi u pitanje borbu za hrvatsku nezavisnost.
Strah od ‘prikrivene velike Srbije’
I nema iole značajnog političara u Hrvatskoj koji bi priznao da je veliko pitanje da li bi, da nije stvorena Jugoslavija, Dalmacija i Istra danas bile u Hrvatskoj, ili bi bile italijanske, kao i da li bi deo Slavonije ostao u Mađarskoj. A da ne govorimo da neko pomisli da pomene Ilirski pokret i hrvatske intelektualce, koji su u 19. i 20. veku poprilično doprineli razvoju ideje o udruživanju južnih Slovena u jednu državu. Pa čak ne pominju ni Franju Tuđmana, koji je, u vihoru rata 1992. godine, upravo ove činjenice pominjao u intervjuu Vjesniku, objašnjavajući da je ulazak Hrvata u Kraljevinu Jugoslaviju imao opravdanje.
Iako je Srbija poslednja izašla iz jugoslovenskog istorijskog voza, i srpski političari smatraju da je Jugoslavija bila istorijska greška. Dok nemali broj hrvatskih političara i istoričara na Jugoslaviju gledaju kao “prikrivenu veliku Srbiju”, nemali broj njihovih srpskih kolega, pak, na nju gledaju kao na projekat zbog kojeg je propuštena šansa da se stvori ta “velika Srbija”, koja bi okupila sve Srbe na Balkanu. Ovaj stav se bazira na mišljenju Dobrice Ćosića da je predsednik srpske vlade Nikola Pašić pogrešio što je 1915. godine odbio ponudu sila Antante da Srbiji pripadnu Slavonija, Bosna i Hercegovina, Srem, Bačka, deo srednje i južne Dalmacije, Kosovo i severna Albanija, ukoliko Srbija ustupi istočnu Makedoniju Bugarskoj.
Dakle, za srpske nacionalne stratege Jugoslavija nije “prikrivena velika Srbija”, već ubica šanse da ona bude formirana. Iako je veliko pitanje da li bi Pašićevo “da” zaista dovelo do ispunjenja obećanja na kraju rata, očigledno je da srpski političari ne žele da se prisećaju stvaranja Jugoslavije. Istini za volju, Srbija nije na dostojan način obeležila ni 100. godišnjicu proboja Solunskog fronta, a to je jedna od najsvetlijih stranica u srpskoj istoriji, budući da je time srpska vojska, kako su tvrdili i nemački generali, skratila Prvi svetski rat bar za šest meseci. Na sam dan niko od zvaničnika nije svojevoljno pomenuo ovu godišnjicu, a kamoli da je tim povodom organizovana neka velika manifestacija.
Crnogorski obračun s (h)istorijom
Ispada da je aktuelnim vlastima više značilo da pre pet godina organizuju amicioznu proslavu 1.700 godina od Milanskog edikta, iako Srbiju sa ovim dokumentom, kojim je prekinut progon hrišćana u Rimskom Carstvu, povezuju samo to da je rimski car Konstantin sticajem okolnosti rođen u gradu na teritoriji današnjeg Niša te da u Srbiji većinski žive hrišćani. Doduše, sve se to dogodilo pre nego što su Sloveni uopšte došli na prostore današnje Srbije, ali ko za to mari.
Ipak, očigledno je da je Jugoslavija nepoželjna u prisećanjima. Kako drugačije protumačiti to da se u Novom Sadu proslavlja 100. godišnjica prisajedinjenja Vojvodine Kraljevini Srbiji i otkriva spomenik kralju Petru Prvom Karađorđeviću, da na postamentu tog spomenika piše “Kralj Srbije 1903-1918”, ali ne i to da je on bio kralj Srba, Hrvata i Slovenaca od 1918. do smrti 1921. godine. Da je to neželjeni deo istorije možda ukazuje i deo govora predsednika Srbije Aleksandra Vučića u Novom Sadu, u kojem je rekao da Srbija nema nameru da se obračunava sa sopstvenom istorijom, već samo da iz nje uči i izvlači dobre stvari. Jugoslavija, čini se, za srpsku vlast nije jedna od tih dobrih stvari.
Obračun sa istorijom se, pak, događa u Crnoj Gori. Tamo su svojevrsni ratni rovovi između Crnogoraca i Srba ovom godišnjicom samo produbljeni. Tako su književnici i istoričari iz Srbije postali pretnja za bezbednost Crne Gore, a rasprave i veličanje 100 godina od oslobođenja Crne Gore predstavljano bezmalo kao čin veleizdaje. To što je, na primer, sa skupa povodom 100 godina od oslobođenja Boke Kotorske poručeno da će “osloboditi srpsko more” samo je dolilo ulje na vatru političkih sukoba unutar Crne Gore.
Zašto šute Makedonci i Albanci?
A besmisao ovog nadgornjavanja je dostigao vrhunac kada je ovih dana Skupština Crne Gore proglasila ništavnom odluku Podgoričke skupštine iz 1918. godine, kojom su kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš i njegova dinastija zbačeni sa crnogorskog prestola, a Crna Gora odlučila da se “sa bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića”. Jer, čemu sve to? Ničemu što se tiče teksta odluke Podgoričke skupštine. Niti je Crna Gora više ujedinjena sa Srbijom, niti se priprema za povratak na vlast potomaka dinastije Petrović Njegoš. Zakonom je pre sedam godina uredila status potomaka ove dinastije, tako da ni to nije nikakav argument. Jedini razlog za ovako nešto je borba sa opozicijom. Opozicijom koja sebe dominatno predstavlja kao prosrpska opozicija. Dakle, ovaj potez vladajuće većine imao je dnevnopolitičku upotrebnu vrednost, kojom samo produbljuje podele, a ne čini doprinos razumevanju istorije Crne Gore.
To možda najbolje dokazuju novinske arhive. Tako je predsednik Crne Gore Milo Đukanović 1989. godine, pošto se vinuo u sam vrh vlasti socijalističke Crne Gore, izjavio za podgorički list Pobjeda: “Lično smatram da je 1. decembra 1918. godine značajan datum u našoj istoriji, zato što je tada konačno realizovana vjekovna težnja južnoslovenskih naroda za formiranjem zajedničke države”. Četvrt veka kasnije govoriće o tome kako je “Podgorička skupština poslužila kao instrument preko kojeg je Srbija izvršila prevrat i nedemokratsku ukinula crnogorsku državu i njenu dinastiju”, ali da bi poništavanje te odluke imalo samo simbolički značaj te “ne bi mogao proizvesti nikakvo pravno ili političko dejstvo”. Sada, samo četiri godine kasnije, insistirao je na poništenju odluke Podgoričke skupštine, koju je nazvao “velikom izdajom”.
U Makedoniji, pak, vek od stvaranja Jugoslavije nije ni pomenut, mada bi neko mogao da kaže da je upravo ovaj istorijski događaj utro put kao znatno kasnijem stvaranju makedonske države, a ne podeli te teritorije između Bugarske, Srbije i Grčke. Doduše, možda je i razumljivo zašto niko u Makedoniji, niti na Kosovu, ne pominje ovu godišnjicu, budući da položaj Makedonaca i Albanaca nije baš bio na zavidnom nivou u Kraljevini Jugoslaviji. U Bosni i Hercegovini, međutim, baš kao i u Hrvatskoj, malo ko može da razluči istorijski značaj stvaranje Kraljevine Jugoslavije od neslavnog raspada SFR Jugoslavije.
Česi i Slovaci
Suštinski, to što od Ljubljane do Skoplja političari tvrde da su njihove zemlje 1918. godine izgubile državnost predstavlja najobičnije izvrtanje istorije, kako bi potvrdili svoje aktuelne kratkoročne političke pozicije. Prosto je neverovatno kako malo ko hoće da prizna da, pre stvaranja Jugoslavije, nijedna zemlja nije bila u granicama u kojima je sada te da su, koliko kod to im teško bilo da priznaju, svoj definitivni kulturni, politički, pa i teritorijalni identitet dobili tek u Jugoslaviji. Neki možda manje nego što su želeli, neki više nego to su zaslužili, ali bez Jugoslavije.
Neko bi rekao da narcizam malih razlika južnoslovenskim narodima ne daje da gledaju razborito na zajedničku istoriju. Pa kako taj narcizam nije zarazio i slovensku braću u centralnoj Evropi? Kako to da Česi i Slovaci zajedničkom vojnom paradom obeležavaju 100 godina od stvaranja Čehoslovačke iako su tu zajedničku državu sahranili? Da, oni je nisu sahranili natapajući je krvlju i zločinima. Tom logikom možda je razumljivo zašto obeležavanju nisu skloni u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Ali kako to da, na primer, Slovenci i Makedonci ne obeležavaju stvaranje Jugoslavije? Iz nje su izašli bez krvi, a bez ikakve sumnje, poslužila im je za političku emancipaciju i kao put za nezavisnost država, koju su, pre stvaranja Jugoslavije, jedino imale Srbija i Crna Gora.
Sva je prilika da je ova godišnjica, zapravo, savršena prilika za sve postjugoslovenske političke elite da raspire nacionalizam i uvrežene osećaje da je njihov narod negde istorijski zakinut, a sve sa jednim jedinim ciljem – da tenzijama i strahom od komšija skrenu pažnju svojih građana sa lošeg socijalnog položaja, korupcije, lopovluka i lošeg vođstva. Kažu kako je Jugoslavija bila tamnica naroda. Već više od deceniju ta “tamnica” ne postoji ni u skraćenom obliku. Međutim, izgleda da tamničari i dalje žive iako su svojim narodima obećavali slobodu u stvaranju nacionalnih država.
(Izvor: Al Jazeera)