Piše: Saud Grabčanović
c.) Tavil Mehmed-paša Sokolović
Tavil ( ubijeni) Mehmed –paša Sokolović (na turskom: Sokollu Mehmed Paşa a pisano osmanski turski : سوکلو محمد پاشا; ) Mehmed-paša Sokolović je bio i damad , sultanov zet. Sokolović je bio osmanlijski državnik, a porijeklom je iz Bosne. Rođen je u 1505. godine u malom selu Sokolovići kod Rudog. Umro je, tačnije ubijen je u atentatu 11. oktobara 1579. godine u Istanbulu. Mehmed-paša se rodio u srpskoj pravoslavnoj porodici, od oca Dimitrija. O njegovom kršćanskom imenu postoje dvije verzije: prva je da se zvao Rade Sokolović, a druga je da se zvao Bajo (Bajica) Nenadić. Turski istoričari su utvrdili da je njegovo pravo kršćansko ime bilo Rade, a nadimak Bajo ili Bajica, i da se je prezivao Sokolović. Prezime Nenadić je bilo djevojačko prezime njegove majke Mare. Srpski istoričari bez osnove tvrde da je Rade silom odveden iz roditeljskog doma u dobi od 6. godina kao «danak u krvi», što je notorna laž. Istorijski podaci iz tog vremena govore nam da je Rade Sokolović zvani Bajo bio u manastiru Mileševi i tu učio bogosloviju i spremao se da se zaredi u pravoslavnog monaha. On je tu bio zajedno sa svojim rođakom Makarijem. U manastiru Mileševi mali Rade ili Bajica s upoznao se sa učenjem islama i pročitao je Kuran. Nova ga je vjera toliko dojmila, da ju je odmah od srca prihvatio. Pobjegao je iz manastira i sa turskim trgovcem Ješildže Mehmed-begom zaputio se u Istanbul. Kada je pobjegao iz Mileševe, bio je star oko osamnaest godina. U manastiru Mileševi je ostao njegov rođak Makarije, koji je kasnije postao patrijarh obnovljene Pećke patrijašije. U Istanbulu se Rade dobrovoljno prijavio u janjičare. Zbog svog ranijeg obrazovanja, velike inteligencije i oštroumnosti on je odmah primljen u veliki Enderun mektebi nedir u Istanbulu, specijalnu vojnu školu za osmanske velikodostojnike .U ovoj su se velikoj školi školovali i sultani, njihovi sinovi i potomci…Mehmed-paša Sokolović je, zahvaljujući osmanlijskom carskom sistemu, bio na raznim položajima – kao zapovjednik carske garde (1543. – 1546.), kapudan paša-admiral turske mornarice (1546. – 1551.), beglerbeg Rumelije (1551. – 1555.) , treći vezir (1555. – 1561.), drugi vezir (1561. – 1565.), a kao Veliki vezir (1565. – 1579.) služio je za vrijeme tri sultana: Sulejmana Veličanstvenog, Selima II i Murata III. Ubijen je 1579. Godine, čime se završava njegova 15-godišnja vladavina kao “defacto” vladara Osmanskog carstva.
Mehmed-pašina janjničarska obuka
Prema Giovanniju Sagredu, a s njim se slaže i Radovan Samardžić, Mehmed-paša je sa osamnaest godina napustio roditeljsku kuću. U Istanbulu je podvrgnut oštroj vojničkoj disciplini u Enderun mektebi nediru. Ovo je bila uobičajena praksa u osmanlijskoj vojsci u to doba. Nakon završavanja vojne akademije seli se u Bagdad 13. marta 1535. Godine, kako bi bio jedan od sedam graničara carskog blagajnika Iskendera Čelebija. Nakon tragične Iskenderove smrti, Mehmed se vraća u Carigrad. Osim turskog, govorio je bosanski, perzijski, arapski, italijanski i latinski jezik.
Mehmed-pašina rana karijera
Kao vojnik janjičar Mehmed je briljirao u Mohačkoj bici i prvoj opsadi Beča 1529. Godine, gdje je bio veoma blizu sultanu Sulejmanu I Veličanstvenom. Nakon rata obavljao je razne dužnosti u carskom saraju. Godine 1543. bio je zapovjednik dvorske straže (kapidžibaša), 1551. godine postaje beglerbeg Rumelije sa sjedištem u Sofiji, a 1546. godine, nakon smrti kapudan paše Hajrudina Barbarose, imenovan je za njegovog nasljednika. Mehmed je kao kapudan paša-admiral osmanske mornarice učestvovao u pomorskoj ekspediciji na Tripoli. Ovu funkciju on je obavljao pet godina. Kao kapudan paša Mehmed-paša je znatno ojačao arsenal osmanlijske pomorske flote. Nakon smrti Ivana Zapolje, kralja Ugarske, inače osmanskog vazala, 1540. godine, Ferdinand I, car Svetog rimskog carstva i Austrije odlučio je da pripoji Ugarsku. Ugarski velikaši su izabrali dječaka Ivana Sigismunda Zapolju, sina Ivana Zapolje i Izabele Jagelović, za kralja Ugarske, zbog čega je Ferdinand napao Ugarsku. Izabela je vladala Ugarskom zajedno sa svojim sinom. Fratar George Martinuzzi imenovan je od strane Ivana za regenta.Kasnije je imenovan za kardinala, i to je bila nagrada za njegova dostignuća u ovom sukobu. Ferdinand je poslao plaćenika Bartolomea Castolda sa više od 7000 vojnika, koji su pobijedili kontigent koji je predvodio Peter Petrovics, u kojem je poginulo više od 2.500 vojnika u blizini Csanada. Kada je sultan čuo za to, odmah je naredio Mehmed-paši Sokoloviću da krene za Ugarsku sa vojskom od 90.000 vojnika i 54 topa, zajedno sa pašama iz Smedereva, Vidina i Nikopolja. Kada su te snage stigle u Slankamen u Srijemu, George Martinuzzi je molio Mehmeda da ne napada Transilvaniju, tvrdeći da je ostala u posjedu sultana. Mehmed je odbacio ovaj prijedlog i ušao sa vojskom u Transilvaniju i zauzeo 16 gradova, uključujući i Bečej, Zrenjanin, Csanad i Lipovu. Ovom akcijom Sokolović je uspio pridobiti na svoju stranu mnoge srpske garnizone. Martinuzzi je odgovorio podizanjem velike pobune u Transilvaniji, gdje je prikupio po jednog vojnika iz svakog domaćinstva. Mehmed je morao ponovo da napadne Transilvaniju, tu je izvršio opsadu Temišvara 14. oktobra 1540. godine. Od branilaca je zahtijevao predaju, a gradski zapovjednik Istvan Losonci je odgovorio Mehmedu da se vrati u Rumeliju. Mehmed je držao grad opkoljen do 28. oktobra, ali ga nije mogao zauzeti. Povlači se u Beograd, gdje je pokrenuo mirovne pregovore. Martinuzzi je ubijen 17. decembra 1551. godine i mirovni pregovori se završavaju. Mehmed-paša Sokolović obnavlja svoju vojsku 1552. godine i zauzima gradove :Temišvar, Holoko, Bujak, Retsag, Balassagyarmat, cijeli Banat i Szolnok. Nakon toga njegove snage se pridružuju snagama Ahmet paše koje su zajedno zauzele grad Eger.
Sultan Sulejman I je 1532. godine objavio rat safavidskoj Perziji, zbog toga što je perzijski šah Tahmasp I htio da iskoristi sultanovu preokupaciju Ugarskom i počeo oružane upade na osmansku teritoriju. Mehmed-paša Sokolović je imao zadatak da otpremi vojsku u Tokat u zimu 1553./1554. Godine, da bi se pobrinula za završne faze rata protiv Perzije. U junu 1554. godine Mehmed-paša Sokolović se pridružuje sultanovoj vojsci u polju u blizini Susehrija. Tu je komandovao vojskom koja je imala veliki uspjeh u ratu.
Mehmed-pašina pozna karijera
Vojni uspjesi i diplomatska mudrost su otvorili put Mehmed-paši ka položaju Velikog vezira, prvog činovnika Osmanskog carstva. 28. juna 1565. godine sultan Sulejman Veličanstveni Mehmed-pašu postavlja za Velikog vezira. Mehmed-paša kao Veliki vezir je bio zapovjednik cijele osmanske vojske. Zajedno sa sultanom Sulejmanom u ljeto 1566. godine kreće u njegov drugi pohod na Beč. Taj se pohod zaustavio kod grada Sigeta u Mađarskoj, gdje su turskoj vojsci su pružile veliki otpor kombinovane hrvatsko-ugarsko-austrijske trupe pod komandom Petra Zrinjskog, hrvatskog bana.U toku opsade Sigeta umro je sultan Sulejman, koji je bio u već poznim godinama života. Nakon smrti sultana Sulejmana Veličanstvenog pod opsjednutim Sigetom 6. novembra 1566, janjičari na juriš zauzimaju sigetsku tvrđavu tri dana kasnije. Pune tri sedmice, koliko je trajala opsada Sigeta u kojoj je učestvovao sultan Sulejman Veličanstveni, Mehmed-paša je čvrsto držao vojnu snagu carstva u svojim rukama. Kasnije , punih 13 godina bio je u sklopu carstva jedan od najsnažnijih svjetskih vladara. Nakon Osvajanja Sigeta, hrvatski ban Nikola Šubić Zrinjski je prilikom proboja posljednjih branitelja iz tvrđave ranjen, te živ zarobljen i odmah pogubljen. Njegovu odrubljenu glavu Mehmed-paša Sokolović šalje budimskom namjesniku, Gulabi-agi, svom amidžiću,da je ovaj proslijedi u Beč na austrijski carski dvor. Mehmed-paša u međuvremenu, uz pomoć carskog štitonoše Džafer-bega i tajnog pisara Feriduna, pune tri sedmice krio od vojske i ostalih carskih dostojanstvenika smrt Sulejmana Veličanstvenog, koga je dao balzamirati. Odmah nakon Sigetske bitke naredio je povlačenje turske vojske. Mrtvog sultana je postavio na tron da izgleda kao da pozdravlja trupe koje se povlače nazad u Tursku. Poznato je da je Mehmed-paša dovodio svoje najbliže rođake u Carigrad i da su mu sestra i otac primili islam. Sestra Šemsa se udala za Subab-bega Boljanića, hercegovačkog sandžak- bega. Otac Dimitrije je primio islam i dobio ime Džemaludin Sinan-beg. Za njega se zna da je bio mutevelija jednog Mehmed-pašinog vakufa, utemeljenog u Bosni. Mehmed-pašin rođeni amidža je rano primio islam, pa mu se ne zna čak ni rođeno ime. U izvorima se spominje kao Rustem-beg Sokolović, a imao je tri sina: Derviš-pašu, Ali-bega i Ferhad-pašu. Mehmed-pašin amidžić bio je Ferhad-paša, kliški i bosanski sandžak-beg i prvi beglerbeg Bosanskog ejaleta. Kasnije, kako su skoro svi njegovo najbliži rođaci postigli uspješnu vojno-upravnu karijeru, Veliki vezir Mehmed-paša nije se zanimao za dovođenje novih ljudi iz svog kraja u Carigrad, nego se, pored svojih državničkih poslova, posvetio podizanju svojih brojnih zadužbina i vakufa širom carstva. Mehmed-paša je podizao brojne zadužbine i vakufe i u Bosni. U svom rodnom selu Sokolovićima kod Rudog izgradio je džamiju i u nju uvakufio čuvenih trideset džuzova Kur'ana. Podigao je četiri mosta na prostoru Bosne i jedan na prostoru Crne Gore, a to su: ćuprija na Drini u Višegradu, Arslanagića most u Trebinju, Vezirov most u Podgorici , most na ušću Žepe u Drinu, i Kozju Ćupriju u Sarajevu. Od njih je svakako najpoznatija ćuprija na Drini kod grada Višegrada, koja je tematska osnovica romana „Na Drini ćuprija” poznatog bosanskohercegovačkog pisca i nobelovca Ive Andrića. U Turskoj se, takođe, nalazi veliki broj njegovih zadužbina, od kojih su najpoznatije dvije džamije u Istanbulu i jedna u gradu Edirne. Mehmed-paša Sokolović je bio oženjen unukom sultana Sulejmana Veličanstvenog, kćerkom sultanije Mihrimah i Rustem-paše Opukovića , Ismihan-hatun, i bio je četrdeset godina stariji od svoje mlade. U vrijeme kada se oženio, imao je dvojicu sinova iz ranijih brakova, koji su već bili zakoračili u državne službe, ali se ne zna ko su im bile majke. Izvori bilježe da se vremenom mlada sultanija iskreno zaljubila u svog muža, te da mu je često priređivala ljubomorne scene. Znajući da je pozicija carskog zeta najava položaja Velikog vezira, Mehmed-paša je trpio hirove svoje supruge, smatrajući to cijenom koju mora da plati da bi bio dio osmanske sultanske kuće.
Tragična smrt
Ubijen je u atentatu rukom jednog derviša koji je u njegovu kuću došao kao prosjak. Derviš ga je ubio nožem za vrijeme večere. Taj je derviš bio iz Bosne i bio je pripadnik zabranjenog derviškog tarikata hamzevija i rođak ubijenog šejha Hamze Bali Orlovića . Šejh i vođa hamzevija, Hamza Bali Orlović, bio je Bošnjak iz Gornje Tuzle. On je bio glavni ideolog i tvorac ovog derviškog tarikata . Za kratko vrijeme je taj novi derviški red bio masovno prihvaćen u Bosni, posebno Tuzlanskom i Zvorničkom kadiluku, a imao je mnogo pristalica i među vojnicima janjičarima. Hamzevijski derviški tarikat je bio jedna simbioza melamijsko-bajramijskog tarikata i učenja bosanske bogumilske crkve. Taj je novi tarikat svojim učenjem ,prema ocjeni tadašnje uleme, podrivao temelje islama. Vijest o tom novom učenju-sekti se brzo pronijela širom carstva, a stigla je i u prijestonicu. Sultan kao halifa, a uz konsultacije sa Šejh-ul Islamom, proglasio je sve hamzevije za «murteddi» – otpadnike od vjere i naredio je da se svi pripadnici sekte pozovu na pokajanje i da odbace tu «herezu», a ukoliko to odbiju, da plate glavom. Sokoloviću je sultan dao u zadatak da taj problem « riješi». Mehmed-paša je odmah naredio da u Istanbul dovedu tvorca i vođu te sekte Hamzu Orlovića i njegove pomoćnike. Nakon privođenja, šejh Hamza je javno pozvan da izloži svoje učenje pred Šejh-ul Islamom i carigradskom ulemom. Nakon tog Hamzinog izlaganja, koje je izazvalo negodovanje i bijes uleme, Šejh-ul Islam mu je ukazao da je to njegovo učenje u suprotnosti sa islamom. Hamzu je pozvao da ga se javno odrekne i da se pokaje. Hamza Bali Orlović je javno odbio da se odrekne svog učenja i pokaje se, pa ga je Mehmed-paša dao pogubiti u dvorištu Topkapi saraja u Istanbulu. Hamza je pogubljen 6. juna 1573. godine. Poslije ubistva Orlovića, Mehmed-paša je krenuo da se obračuna i sa njegovim pristalicama u Bosni. U pogromu koji je uslijedio ubijeno je nekoliko hiljada Hamzevija, najviše u okolini Tuzle. Ovo kasnije ubistvo-atentat na Mehmed-pašu je, ustvari, bila osveta bosanskih hamzevija i familije Orlović. Da ovo predanje nije bez temelja, govori i narodna izreka da se u Bosni ne podnose orlovi i sokolovi. Izreka je, navodno, nastala nakon Mehmed-pašine smrti. Mehmed-paša Sokolović je ukopan u turbetu pored džamije Ejup sultan u Istanbulu.
Prilikom izrade ovog rada korišteni su sledeći istorijski dokumenti i knjige:
1- Dimitrij Kitsikis : Türk Yunan İmparatorluğu
2- Dimitrij Kitsikis : L'Empire ottoman (1985)
3- Barnette Miller : The Palace school of Muhammad the Conqueror
4- Safet-beg Bašagić : Znameniti Hrvati Bošnjaci i Hercegovci
5- Radovan Samardžić: Mehmed Sokolović
6- Giovanni Sagredo : Memorie istoriche di monarchi ottomani (1673)
7- Robert Mantran : Istorija Osmanskog carstva
8- Joseph Von Hammer : Historija (Turskog) Osmanskog carstva
9- dr Dubravko Lovrenović : Povijest Bosne