Piše: Saud Grabčanović
Ko je bio Rastko Nemanjić ili Sveti Sava
Rastko je bio sin Stefana Nemanje, tvorca Raške, prve samostalne srpske države. Rastko je rođen 1169. godine u Rasu, a umro je 14. januara 1236. godine u Trnovu u Bugarskoj. Otac mu je bio kasniji veliki župan Raške Stejepan (Stefan) Nemanja, a majka mu je bila Bošnjakinja Anka (Ana) Boričević. Stjepan Nemanja je rođen kao katolik, u Duklji, u vlastelinskoj porodici, gdje je dugo živio. Nemanja se oženio katolkinjom Ankom Boričević, za koju Mauro Orbini kaže da je bila rođena kćerka bosanskog bana Borića. Anka se vjenčala sa Stjepanom Nemanjom u Duklji, po katoličkom obredu. U toku svog života u Duklji oni su dobili tri sina: Vukana, Stjepana i Rastka, koji su bili kršteni u katoličkoj crkvi. Nemanja i Anka su se kasnije preselili sa sinovima u Rašku, gdje su iz političkih razloga primili grčko pravoslavlje, pa je Anka promijenila ime u Ana, a Stjepan je postao Stefan, i veliki župan Raške. Anka se zamonašila otprilike kada i njen muž Nemanja, a nakon smrti proglašena je pravoslavnom sveticom i danas je srpska pravoslavna crkva slavi kao svetu Anastaziju (to joj je crkveno ime). Kako sam već ranije rekao, Stefan Nemanja je sa bosanskom princezom Anom dobio tri sina :Vukana, koji je ostao katolik i koji je bio kralj Duklje, Stefana, koji je bio prvi kralj Raške, poznat po nadimku „Prvovenčani“, i najmlađeg Rastka, koji se zamonašio i uzeo crkveno ime Sava i koji je bio otac autokefalne srpske pravoslavne crkve. Rastko je pod sveštenim imenom Sava bio prvi srpski arhiepiskop. Kao mladić je pobjegao na Svetu Goru i zaredio se u ruskom manastiru Svetog Pantelejmona. Kasnije je sa svojim ocem Nemanjom, koji se u međuvremenu zaredio i dobio ime Simeon, podigao manastir Hilandar, prvi i jedini srpski manastir na Svetoj Gori. Sveti Sava se izborio za samostalnost raške arhiepiskopije od Bizanta 1219. godine i postavio temelje današnje Srpske pravoslavne crkve i države.Više puta je putovao u Palestinu na Hristov grob. Na povratku s jednog od hodočašća iz Svete zemlje 1236. godine smrt ga je zatekla u tadašnjoj bugarskoj prijestolnici Velikom Trnovu, gdje je bio i ukopan u manastiru. Nakon smrti Sava je proglašen svecem, pa je danas Sveti Sava najveći svetac srpske pravoslavne crkve, a kao sveca ga priznaje još nekoliko pravoslavnih crkava. Kasnije je njegove mošti iz Velikog Trnova u manastir Mileševu prenio njegov bratić, kralj Vladislav. Sava je za života pisao, njegova najznačajnija pisana djela su : „Žitije, spomen na pokojnog oca Stefana Nemanju (Simeona)“, „Karejski tipik“, „Hilandarski tipik“ i „Studenički tipik“, kao i „Nomokanon“. Nakon smrti i navodnih „čudesa“ koja su se dešavala na njegovom grobu, Sava je proglašen svecem koji je bio priznat ne samo kod Srba, nego i kod ostalih okolnih slavenskih naroda: Bosanaca, Hrvata, Bugara…Kult obožavanja Svetog Save je bio veoma jak na našim prostorima u Srednjem vijeku. a i kasnije. Mnogi su srednjovjekovni vladari uzimali uz svoju tituli i atribut „od Svetog Save“. Tako je herceg Stjepan Kosača, u kojeg se danas zaklinju hercegovački Hrvati, uz svoju titulu „hercega“ (njem: herzoga) dodao i atribut „od Svetog Save“. Stjepan je od godine 1448. nosio titule „ herceg od Svetoga Save (lat. : Ducatus Sancti Sabbae ), gospodar humski i veliki vojvoda rusaga bosanskoga, knez drinski i ktomu“.
Proturiječne legende o spaljivanju moštiju Svetog Save
Jedna od najpoznatijih legendi iz srpske istorije jeste ona koja je svoje mjesto našla u Svetosavskoj himni, a svake godine se štampa i u crkvenim kalendarima. Ta legenda govori kako je zli Turčin, Sinan paša, odlučio da kazni pobunjene Srbe, tako što je naredio da se iz manastira Mileševe mošti prvog srpskog arhiepiskopa, Svetog Save, odnesu na Vračar kod Beograda i tamo javno spale pred okupljenim narodom. Šta se navodno dogodilo 27. aprila 1594. godine na Vračaru u Beogradu, piše istoričar Nebojša Šuletić, pozivajući se na “Žitije cara Uroša”, koje je pisao patrijarh Pajsije (1542-1647). Pajsije, naime, navodi da 7103. godine (1594. godine), u vrijeme dok je bio “veliki rat na budimskoj strani”, “te godine sažegoše prekrasne i čudotvorne mošti Svetoga Save Srpskoga”. Opisujući kako se sve to dogodilo, u želji da prida još više značaja moštima sveca, Pajsije piše i o vremenskim prilikama tog dana: “Tada je bilo neko znamenje, bura vetra i gradno kamenje, tako da su se čudili mnogi i jedva su pobegli u svoje domove”. Problem sa Pajsijevim pisanjem je u tome što, iako savremenik dešavanja, on nije bio lično prisutan u Beogradu tog dana. Nije, doduše, bio ni još jedan savremenik, rimokatolički spisatelj iz Bosne fra Ivan Tomko Mrnavić, koji, nezavisno od Pajsija, takođe piše o spaljivanju moštiju Svetog Save, koje su, po njemu, spaljene radi pobune Srba u Banatu. Postoji legenda da su navodno, srpski ustanici u Banatu nosili barjake sa likom Svetog Save. Malo je poznato, međutim, da je tvorac te priče fra Ivan Tomko Mrvanić, koji je bio jedna vrlo kontroverzna ličnost, poznat kao falsifikator povelja bosanskih kraljeva! “On je taj koji je plasirao tu priču o barjacima sa likom Svetog Save. E, kad ulazi u te neke pojedinosti, već mu se manje može verovati. Vrlo je nepouzdan. Pouzdanije deluje kada govori o spaljivanju moštiju Svetog Save, jer su i drugi o tome govorili. Teško da bi tako nešto izmislio”, kaže o njemu istoričar Šuletić. Najčešće spominjana verzija spaljivanja moštiju jeste da je Sinan-paša odlučio da mošti Svetog Save spali kao opomenu i upozorenje Srbima u Banatu, koji su se digli na ustanak tokom Dugog rata između Austrije i Turske. Istoričar Nebojša Šuletić, međutim, ističe da treba prvo vidjeti da li je ta buna uopšte postojala, ili je u pitanju nešto drugo. Na kraju istoričar Šuletić priznaje da nikada nije vidio turske izvore koji govore o spaljivanju ostataka Svetog Save. “Čak se spominje i disertacija nekog turskog istoričara koju ne možete ni da nađete u biblioteci na fakultetu, a na osnovu koje se tvrdilo da je ta priča pouzdana…Ja nigde u turskim izvorima nisam našao da se spominje da je Sveti Sava spaljen“, kaže na kraju svog rada Šuletić.
Međutim, proturiječni srpski istorijski izvori potpuno dovode u pitanje verzije i vrijeme odigravanja ovog događaja, pa se na osnovu njih može donijeti zaključak da je sve to izmišljeno i da nikavog spaljivanja nije ni bilo! “Rimnički Srbljak”, zatim zapisi iz Ovčarskih manastira, Vrhobreznički, Dorpatski, Račanski, Drugi Sofijski, Remetski i Koviljski datiraju ovaj događaj u 1594., ili 1595. godinu i navode različite godine, ali i različite ličnosti osmanskih zvaničnika koji su spaljivanje svetiteljevih moštiju navodno izvršili! Tako na jednom mjestu stoji: „V leto 7103 (1595) otnesoše Turci svetago Savu iz Mileševa, mjeseca marta 10 den, Ahmet beg Oćuz i sožegoše aprila 27 na Vračaru kod Belgrada“, a na drugom, pak, „V leto 7103 (1595) sažegoše mošti Svetoga Savu, prvago arhiepiskopa Srbskako Sinan paša iz Manastira Mileševa odnese u kovčegu Pozlaštenu i sožeže na Vračaru više Belgrada.“ U knjizi „Kraljestva Slovena“ Mavra Orbinija, koja je štampana 1601.godine u italijanskom gradu Pezaru, Orbini, koji nikada nije bio u Srbiji niti vidio Beograda, piše da su kosti Rastka, u kaluđerstvu nazvanog Save, „kojeg Srbi smatraju svecem, nedavno javno spaljene po naređenju zlikovca Sinan–paše.“
U srpskim izvorima, koji su nastali u poznom 18. Vijeku, navode se različiti datumi spaljivanja, kao i različite ličnosti koje su to izvršile. U knjizi “Sinaksar Prvovenčanom kralju Stevanu” stoji da se navodno spaljivanje Savinih moštiju dogodilo 1596. god. Zapis na “Rukopisnom evanđelju” manastira Svete Trojice kaže da je Sveti Sava spaljen 1599. godine, dok “Ravanički ljetopis” ovaj događaj datira u 1697 godinu, a moskovski “Srpski memorijal” čak u 1667., dok je na drugom mjestu u “Ravaničkom ljetopisu” spaljivanje datirano u 1692. godinu! Dokument iz ruskog carskog arhiva objavljen u Sarajevu 1922.godine, govori o kaluđerima iz Mileševe koji su u 17. vijeku desetak puta išli po milostinju u Rusiju. Prvi koji je išao bio je arhimandrit Teodosije sa četvoricom monaha 1627. i koji je 11. juna iste godine poslao molbu za pomoć ruskom caru Mihailu u kojoj, između ostalog, stoji: „Iže v Srbscem zemlji carska i svjaščena obitelj voznesenija Gospoda Boga i spasa našego I. Hrista, Monastir zovom mileševa ideže počivajut svjatije i Miro blagouhanije četnie moči iž v svjati Otca našego i učitelja prvago arhiepiskopa Srbskago svjatitelja Savi velikago čudotvorca.“ Po ovom pismu arhimandrita Teodosija, mošti Svetoga Save nisu spaljene ni 1594. godine ni 1595. godine , nego su još uvijek počivale u Mileševi. To nam potvrđuju i podaci iz 1638. arhimandrita Antonija i 1647. godine arhimandrita Vasilija, koji ruskom caru predaje molbu za pomoć za, kako stoji, „Monastir, zovom Mileševa, ideže počivajet Svjati Sava, veliki čudotvorac arhiepiskop i čitelj vsej zemlji Serbskoj“, to jest „gdje počivaju mošti Save čudotvorca“. Da se radi o pouzdanim podacima svjedoči i to da se arhimandrit Visarion 1652. vratio iz Moskve sa carskim poklonom, pokrovom za svetiteljeve mošti. Ove posjete se ređaju do 1688. godine kada u Rusiji boravi arhimandrit Dositej sa bratijom i on kao i dotadašnje deputacije naglašava da u manastiru počivaju svetiteljeve mošti. Ruske izvore potvđuju i dvije gramate moldavskih vojvoda Vasilija i Jona Radula iz 1643. i 1665. godine upućene Mileševi, u kojima se izričito govori o Savinim moštima koje su pohranjene u manastiru. Isto tako se navodi da je Đerasim Dobrilovac 1657. godine manastiru Mileševi poklonio ćivot za sveca. Dodatnu zbrku oko toga ko je i kada spalio mošti Svetoga Save unosi “Opšti list” Pećke patrijaršije i Tronoški ljetopis iz 18. vijeka u kojem je navedeno da je Sinan-paša spalio mošti Svetog Save 1692. godine, „kada je pošao na Leopolda“, što se, opet, veže za Bečki rat, kada Sinan-paša već odavno nije bio među živima, što autoru “Opšteg lista” očigledno nije bilo jasno, niti je imao predstave o vremenskoj distanci koja ga dijeli od epohe u kojoj je živio. Ovu godinu navodi i “Ravanički ljetopis”, prema kojem su Turci na Vračaru 1692. godine spalili mošti Svetog Save da se osvete Austrijancima za svoj poraz kod Slankamena ! Kakva glupost i laž, šta su Turcima bili krivi pravoslavni Srbi i Sveti Sava zbog poraza od katoličke Austrije ?
Konfuzija u istorijskom lociranju tobožnjeg spaljivanja moštiju Svetog Save, koje se dešava čas u 1586., 1594., 1595., 1596., 1599., 1605., 1667., 1688., 1689., 1682. i konačno1697.godine, istoričara Mirka Dragovića je dovela do zaključka da su svi ti izvori : „pisani docnije i to od ličnosti koje niti su videle kad je Sv. Sava odnesen, ni ko ga je odneo, ni kad je spaljen, ni ko ga je spalio; – s tim smo načisto da očevidaca nema, niti je i jedan izvor napisan od očevica.“ Dragović zato vrlo pouzdanim smatra predanje da su mošti svetoga Save u 18. vijeku bile položene u pećini u Tarskim Stijenama (severozapadno od Mojkovca, u Crnoj Gori), što potvrđuje i dokument iz 1834. Godine, da su mošti bile položene u manastiru Dovolji na desnoj obali rijeke Tare. Napokon, kaluđeri manastira Svete Trojice u Pljevljima otkupili su od jedne muslimanske porodice ćivot u kojem su počivale mošti Svetog Save, kao i njegov štap, koji je također otkupljen od muslimanske porodice. Ipak, najpouzdaniji trag o tome šta se, zapravo, desilo sa moštima Svetog Save jeste da se ruka Sv. Save čuvala u muslimanskoj porodici Čengića u Potpeću u blizini Pljevalja, što se, u potpunosti poklapa sa zapisom jeromonaha Pahomija iz 1834.: „Prinese ju jeromnah nedostojni i grešni Pahomije Đurić u Manastir Dovolju, vo hram uspenie presvatija Bogorodici idježe počivaet Svjati Savo, na pročitanie god. 1934. Togda od mog vremena bijaše pust Manastir Arhangel.“ Mošti svetiteljeve, bez ruke i štapa, kako utvrđuje M. Dragović, dospjele su, poslije mnogih peripetija pod imenom Savinog učenika Arsenija II najprije u manastir Moraču da bi iz njega bile prenete u Kosor u Kučima, a zatim u manastir Ždrebaonik pokraj Danilovgrada,odakle su izmještene u manastir Kosijerovo, a potom ponovno vraćene u Ždrebaonik gdje se nalaze i danas.
Tvrdnje istoričara M. Dragovića da su Savine mošti sklonjene „u kuću muslimansku, ili u kakvu pećinu ili šumu“, lijepo se mogu argumentovati podacima istoričara S. Selimovića iz vremenu bosanskohercegovačkog ustanka iz 1875.godine. Riječ je o jednom nevjerovatnom događaju koji se desio kada je jedan obijesni osmanski vojskovođa namjeravao spaliti obnovljenu Mileševu, ali su domaći muslimani uspjeli da ga odvrate. Alija Malagić, koji je predvodio grupu muslimana, zaplakao se i obratio silniku sljedećim rečima: „Pašo, tvoja sablja naša glava. Aman, pašo čestiti, nemoj nas ucvijeliti, hljeba ti carevog. Nemoj sprštiti onu kuću među nama. S one kuće nam je blagoslov i na malu (imovini–S.S.) i na čeljadi. Svako u onoj kući dobija hljeba i soli i prenoćišta. Svako nađe pomoći“.
Prema istorijskim dokumentima manastir Mileševa je bio razoren ili spaljen u vihoru Bečkog rata između Habzburške monarhije i Osmanskog carstva 1689. godine. Ko ga je spalio, da li Turci ili katolički križari, do danas nam je to velika nepoznanica. Moguće je da u ovo vrijeme dolazi do nastanka mistifikacije o „spaljivanju Svetog Save“, koja označava spaljivanje drevnog manastira, dok su mošti izmještene i vremenom sakrivane na više mjesta, nekada u muslimanskim, a nekada u pravoslavnim porodicama. Neki srpski istoričari smatraju da su manastir Mileševu spalile Osmanlije, pošto su katastrofalno potučene kod Beča 1683.godine, što je rezultiralo sa više osmanskih kaznenih ekspedicija, kada su mnoge crkve i manastiri spaljeni i sravnjeni sa zemljom.
I na kraju, ostaje nejasnao otkuda podatak dubrovačkom opatu Mavru Orbiniju o tome da je upravo Sinan-paša spalio mošti Svetog Save, 1601. godine i to približno u vrijeme kao u nekim srpskim dokumentima? Iako je jasno da čak i mnogi srpski izvori iz 17. vijeka to osporavaju? Moguće je da je manastir Mileševa više puta bila pljačkan i paljen, a da je, samim tim, legenda o spaljivanju Savinih moštiju od strane Sinan paše imala višeslojno porijeklo ili da je u srpske rukopise ušla upravo citiranjem Orbinijeva djela i da je to on lično izmislio. Ipak, na takvo zaključivanje također treba staviti upitnik, jer danas za tako nešto pouzdanih dokaza nema.
(nastaviće se)