Piše: Saud Grabčanović
DOLAZAK JEVREJA U BiH i NASELJAVANJE U BIJELJINI
Kako sam već ranije rekao, španski Jevreji, koji sebe nazivaju Sefardi, bili su protjerani iz svoje domovine nakon pada poslednje muslimanske enklave Granade 1492.godine.
Tu enklavu u tzv.“Rekonkvisti“ je u svoje ruke preuzeo španjolski kraljevski par Fernando i Izabela, koji su bili gorljivi katolici i koje je odlikovala krajnja netrpeljivost prema islamu i judaizmu. Odmah nakon preuzimanja vlasti oni su angažovali katoličku vjersku policiju toga vremena – „svetu“ Inkviziciju da progna druge i drugačije sa španskoga tla. Pod vođstvom katoličke crkve započele su velike pljačke i otimačine, likvidacije, nasilno pokrštavanje i na kraju konačni progon cjelokupne preostale populacije Jevreja i muslimana iz njihove domovine Španije. Prognane Jevreje Sefarde, kao i španske muslimane, prihvatilo je Osmansko carstvo dozvolivši im da se nasele i žive na njegovom tlu. Osmansko je carstvo inače bilo poznato po svojoj vjerskoj i etničkoj toleranciji i predstavljalo je suštu suprotnost netolerantnoj katoličkoj zapadnoj Evropi. Tako su Jevreji Sefardi iz Španije bili primljeni raširenih ruku u Osmanskoj carevini. Španski Jevreji su u Osmansko carstvo prebacivani brodovima osmanske ratne flote. Najprije su se naseljavali u Istanbulu i gradovima u primorskim djelovima Grčke, koja je tada bila pod Osmanlijama. Najviše Jevreja se naselilo u gradu Solunu (Salonik tr.) u kojem su pokrenuli trgovinski i privredni bum.
Španski Jevreji su se iz Soluna vremenom selili i u gradove širom Balkanskog poluostrva, gdje su se naseljavali, otvarali svoje trgovine, banke i zanatske radnje. Tako su Sefardi stigli i u našu Bosnu i tu se naselili. O naseljavanju Jevreja u tadašnju BiH i nivou tolerancije koji je vladao u Osmanskom carstvu govori nam danas Sarajevski Purim. U njemu se iznose činjenice koje nam govore o tadašnjem zajedničkom i dostojanstvenom životu sljedbenika Starog Zavjeta, Novog Zavjeta i Kurana na prostorima Bosne i Hercegovine. Jevreji Sefardi su se najprije doselili u Sarajevo, a odatle se kasnije preseljavali u Mostar, Banja Luku, Travnik, Bijeljinu i Tuzlu, a još kasnije i u ostale gradove širom BiH.
Doseljavanje Jevreja Sefarda u Bijeljinu
U našu grad Jevreji su se dosta kasno naselili, jer je Bijeljina dugo vremena bila nesigurno pogranično mjesto, na samoj granici između dvije velike carevine Austrije i Osmanskog carstva, koje su često ratovale. Kraj 18. i početak 19. vijeka su bili period kada su neprijateljstva između dva velika carstva potpuno prestala. Tada je započeo trajni proces „otopljavanja“ odnosa između nekadašnjih ljutih neprijatelja. Naglo je oživjela međusobna trgovina raznim poljoprivrednim i zanatskim proizvodima, sa turske strane, i industrijskim proizvodima sa austrijske strane. Bijeljina, kao pogranično mjesto, u tim okolnostima je dobila novi značaj. Grad se preko noći preporodio i od učmale malene i siromašne pogranične kasabice ubrzo je postao centar trgovine i zanatstva, mjesto gdje se moglo „preko noći“ obogatiti. Ekonomski bum je tada počeo privlačiti u naš grad biznismene iz svih dijelova Bosne, kao i ostalih dijelova Osmanskog carstva. Bijeljina je tako postala interesantna i za jevrejske trgovce i zanatlije, koji su tada bili vodeći u BiH. Prvi Jevreji, prema istorijskim podacima, dolaze u naš grad i tu se naseljavaju tek polovinom 19. vijeka. Najranije tragove o naseljavanju Jevreja u Bijeljinu imamo oko 1850. godine, kada su se naselile neke porodice španskih izbjeglica Jevreja, tzv. Sefarda, iz Skoplja, Soluna i Sarajeva. Iz prikupljenih podataka se zna da su se u Bijeljinu naselile prvo porodice: Papo, Danon, Salom, Altarac i Alkalaj. (Mustafa H. Grabčanović, Iz prošlosti našeg kraja, Semberske novine od 1. 6. 1988. i 1.6. 1990. godine). Nešto kasnije se u Bijeljinu doselila i porodica Baruh iz Travnika, a iz Sarajeva porodice Almoslino, Finci, Elijau i Semo. Jevrejski doseljenici u naš grad su se najvećim dijelom bavili trgovinom, te su se u Bijeljini najviše naselili u blizini Janjica čaršije, koja je tada predstavljala „žilu kucavicu“ gradske privrede, zanatstva i trgovine. Janjica čaršija je nastala izvan gradskog šarampova nakon Beogradskog mira, sredinom 17. vijeka, kada je nastupio dugotrajni mir između Osmanskog carstva i Austrije. Sama ta nova čaršija se nalazila na desnoj obali rječice Janjice, koja je tekla iz pravca Obriježa glavnom ulicom, kroz sam centar grada sve do današnje Robne kuće, gdje se uljevala u gradski šarampov. Na drugoj strani ove rječice nalazila se tzv. Srpska varoš, u čijem se produžetku nalazila Šabića mahala, a uz nju veliki prazan prostor i zemlja koja je bila vlasništvo bijeljinskih begovskih porodica. Jevreji koji su stigli u naš grad najprije su stanovali i poslovali u iznajmljenim kućama i prostorima u Janjici čaršiji i uz nju. Nešto kasnije jevrejski doseljenici su kupovali kuće u Šabića mahali, kao i zemlju uz nju, i tu su gradili svoje kuće. Ova mahala je danas samom centru grada. Zabilježeno je da je prvu kuću u mahali Šabić 1869. godine, od muslimana, kupila porodica Danon i to za 1000 turskih groša. Nakon porodice Danon i ostale jevrejske porodice su se počele naseljavati u Šabića mahali. Ubrzo nakon naseljavanja bijeljinski Jevreji su 1867. godine otvorili vjersku školu za svoju mušku djecu -„Meldar“, koji je u početku brojao 11. djece. Bijeljinski meldar je bio drugi koji je otvoren u BiH, odmah poslije sarajevskog. Meldar je u svoje vrijeme predstavljao vjersku osnovnu školu. Broj jevrejskih učenika je iz godine u godinu rastao, te je između 1868. i 1871. godine ovaj meldar pohađalo 175. jevrejskih dječaka (Mustafa H. Grabčanović, Bijeljina koja nestaje, Semberske novine od 15.6.1990.)
Već 1867. godine Jevreji u Bijeljini imali su svoj hram i konfesionalnu osnovnu školu, tzv. Meldar sa 11 muških učenika (školu su pohađala samo muška djeca). Jevrejska osnovna škola – Meldar nalazila se do početka II svjetskog rata u uličici (sokaku) odmah iza Srpsko- pravoslavnog arhijerejskog namjesništva, u blizini tadašnje gimnazije. Škola je bila smještena u prizemnoj zgradi. Posljednji vjeroučitelj u toj školi bio je rabin Aron Altarac, koji je istovremeno vršio i funkciju honorarnog nastavnika jevrejske vjeronauke u bjeljinskoj gomnaziji. Meldar je uništen za vrijeme II svjetskog rata. Uz hram Jevreji su imali priručnu biblioteku. Sefardi su se uglavnom naselili u dijelu grada oko Srpske osnovne škole (kasnije gimnazija), u Šabića mahali. Od doseljenja većina Jevreja bila je naseljena u nekadašnjoj ulici Maršala Tita i ulici Fadila Jahića Španca, do gradskog parka. .(Mustafa Grabčanović : “Bijeljina i Bijeljinci”,Tuzla 2006, str.173 )
Jevreji su se u Bijeljini najprije bavili sa trgovinom na malo, da bi se kasnije, koristeći se povoljnom pozicijom grada koji se nalazio na državnoj granici okružen veoma plodnom zemljom, okrenuli i trgovini na veliko i izvozom poljoprivrednih proizvoda u obližnju Austriju, čija se granica tada nalazila na rijeci Savi. Bijeljinski Jevreji – veletrgovci su se bavili otkupom i izvozom voća, povrća, stoke i žitarica, a uvozili su industrijsku robu iz Austro-Ugarske i ostalih zemalja Evrope. Nešto kasnije Jevreji u Bijeljini otvaraju svoje banke i zanatske radnje, a neki, kao Avram Finci, kupuju velike zemljišne parcele od bijeljinskih begova i tako postaju zemljoposjednicima. Ubrzo nakon naseljavanja u našem gradu, i to za samo nekoliko godina, zahvaljujući svojoj neospornoj sposobnosti na polju ekonomije, Jevreji su postali najbogatiji i najmoćniji građani našega grada. Oni su u to vrijeme izgradili niz novih objekata širom grada, posebno u Janjica čaršiji, pa čak i zv.„Staroj čaršiji“ unutar gradskog šarampova. Osmanskim popisom stanovništva iz 1865. godine, utvrđeno je da na području čitavog Zvorničkog sandžaka jedino u Bijeljini ima Jevreja, od kojih su tada popisane 93 muške glave. To je najbolji dokaz da je Bijeljina u to vrijeme bila znatan trgovački centar, jer su se Jevreji naseljavali samo u ona mjesta gdje je bio trgovački prosperitet. (Mustafa Grabčanović, Bijeljina i Bijeljinci, Tuzla 2006, str173.)
Jedan manji dio bijeljinskih Jevreja Sefarda doselio se u Bijeljinu nakon okupacije BiH od strane Austro-Ugarske. Bili su to Sefardi koji su živjeli u zapadnoevropskim državama toga vremena. Tako su se krajem 19. vijeka u grad doselile iz Austrije porodice Pinto i Hajmači. Početkom 20. vijeka u grad se doselio iz Brčkog advokat Mojsije-Mošo Violoni. Njegova familija je bila porijeklom iz Trsta .
Odlukom velikih sila na Berlinskom kongresu održanom u ljeto 1878, godine BiH je bila dodijeljena Austro-Ugarskoj. Odmah nakon toga trupe K&K Monarhije su započele sa okupacijom naše zemlje. Nakon žestokog otpora austrougarskoj okupacionoj vojsci kod Brčkog i padom ovog grada, gradski oci Bijeljine odlučili su da grad predaju bez borbe. U sastavu delegacije koju je Medžlis Bijeljine uputio u susret austrougarskoj vojsci 20 septembra 1878. godine, pored gradskog načelnika Avdibega Salihbegovića, među šestoricom članova Medžlisa nalazio se i Jevrej Menahem Salom. Tako je krajem 19. vijeka, 1878.godine BiH bila okupirana od strane novog okupatora Austro Ugarske, koja je za razliku od slabašnog i siromašnog Osmanskog Carstva, predstavljalo moćnu privrednu, ekonomsku i vojnu silu, i to u svjetskim razmjerama. U Osmanskom carstvu, koje je tada bilo polufeudalna država, agrar i poljoprivredna proizvodnja su bili dominantni, dok je industrija bila u povoju. Na drugoj strani Austro-Ugarska je prošla kroz industrijsku revoluciju i predstavljala je modernu buržoasku državu sa razvijenom industrijom u kojoj je agrar predstavljao perifernu djelatnost. Dolazak novog, moćnog i bogatog okupatora, te otvaranje njegovog tržišta za Bosnu, dao je novi i još snažniji zamah razvoju našeg grada, njegove privrede, zanatstva i trgovine. Period austrougarske vladavine je posebno pogodovao bijeljinskim trgovcima, najviše Jevrejima. U tom periodu se u Bijeljinu počinju doseljavati i njemački Jevreji Aškenazi, koji su živjeli širom K&K Monarhije. Ovi su Jevreji u odnosu na Sefarde bili mnogo jači i bogatiji trgovci.
(nastaviće se)
