Piše: Jusuf Trbić
Kulturna istorija raznih naroda počinjala je, u davno doba, na različite načine : crtanjem po zidovima pećina, izmišljanjem slova i pisanjem, građenjem nadgrobnih spomenika, posmatranjem neba i pravljenjem kalendara, pričanjem priča, stvaranjem mitova, upražnjavanjem starih kultova i religija, i tome slično. U Bijeljini je, čini se, počela pjevanjem, i to pjevanjem u kafani. To nam, je, valjda, najizrazitija kulturna navika.
U nekad čuvenoj kafani “Zvijezda” formirano je 1899. godine Srpsko pjevačko društvo “Srbadija”. Slična pjevačka društva formirana su, prije toga, u Sarajevu ( 1886.) – Srpsko pjevačko društvo, i Mostaru ( 1888.) – Srpsko crkveno-pjevačko društvo “Gusle”. Inicijativu za osnivanje bijeljinskog društva pokrenuli su protojerej Jovan Novaković i katiheta Dragomir Ostojić, koji je bio i prvi dirigent tada osnovanog hora. U okviru ovog Društva postojala je i manja biblioteka, koja je nastavila rad nekadašnje biblioteke, osnovane još u tursko doba, čiji je rad zabranila Austro-Ugarska nakon okupacije BiH. Društvo je postojalo sve do početka Prvog svjetskog rata, kad mu je zabranjen rad. Obnovljeno je 1918. godine, i radilo je sve do 1941. godine, do početka Drugog svjetskog rata, kad mu je vlast NDH zabranila rad i konfiskovala svu imovinu.
Najveće uspjehe bijeljinsko Pjevačko društvo “Srbadija” postiglo je pod upravom Stevana Krnića. On se vratio u Bijeljinu nakon rata, 1. septembra 1921. godine, i tada počinju intenzivne aktivnosti hora “Srbadije”. Tada je bilo ukupno osamdeset članova, a to potvrđuje i popis učesnika svečanosti povodom obilježavanja pola vijeka postojanja Srpskog pjevačkog društva “Njeguš” u Tuzli (prema navodima dr Miradeta Zulića). Tada su gostovala pjevačka društva iz Brčkog, Gračanice i Bijeljine. Društvo “Vijenac” iz Brčkog imalo je 35 članova, iz Gračanice ih je bilo 25, a iz Bijeljine 75. Dugo se pamtio koncert “Srbadije” u Sokolskom domu u Bijeljini 3. marta 1937. godine, kad je nastupio i operski pjevač iz Beograda Stojan Nestorović, koji je kasnije bio prvi direktor Državne niže muzičke škole u Tuzli.
“Srbadija” je imala dvadesetak nastupa godišnje. Zabilježena su gostovanja u mnogim gradovima, a vrhunac je, vjerovatno, bio nastup u Beogradu – Bijeljinci su pjevali Mokranjčeve “Rukoveti”, a dirigovali su Stevan Krnić i sam Mokranjac.
Nakon Drugog svjetskog rata bila su zabranjena sva jednonacionalna društva. Srpsko crkveno-pjevačko društvo “Srbadija” obnovljeno je 1992. godine, i danas je, pod upravom Desanke Trakilović, vrlo aktivno i uzuzetno uspješno.
Nakon “Srbadije”, u Bijeljini je 1904. godine osnovano Srpsko prosvjetno i kulturno društvo “Prosvjeta”, a sljedeće godine i “Kolo srpskih sestara”, na čijem je čelu bila Marija Todorović Đedinica, poznati kulturni radnik. Tada je i “Prosvjeti” definitivno odobren rad. Radilo je takođe i srpsko žensko društvo “Kneginja Zorka”.
Te iste 1905. godine osnovana je podružnica Muslimanskog kulturno-prosvjetnog društva “Gajret”, a odmah zatim i Hrvatsko kulturno-prosvjetno društvo “Napredak” i Jevrejsko kulturno društvo “La benevolencija”, kao podružnice društava čije su centrale bile u Sarajevu. Nešto kasnije osnovano je Zanatlijsko pjevačko, tamburaško i diletantsko društvo, u kojem je, od 1922. godine, Stevan Krnić vodio tri sekcije : pjevačku, tamburašku i dramsku. Članovi su bili samo zanatlije, bilo ih je oko pedeset, i imali su česte nastupe, pogotovo u vrijeme dok ih je vodio Krnić ( do 1927. godine).
Još 1907. godine osnovano je gimnastičko društvo “Srpski soko”, koji dobija ime “Obilić”, a zatim i “Hrvatski soko” i “Muslimanski soko” , pa su vježbali svako za sebe.
Na velikom koncertu 1926. godine nastupio je Mješoviti crkveni zbor bijeljinske Rimokatoličke crkve, a u to vrijeme djelovao je i mješoviti hor Sreskog učiteljskog društva . I ovaj hor je oformio i vodio ga Stevan Krnić, a zanimljivo je da je pri Sreskom učiteljskom društvu radio i ženski hor pod Krnićevim vođstvom.
Kako je zabilježio Miradet Zulić, početkom dvadesetih godina prošlog vijeka u bijeljinskoj Gimnaziji je osnovan tamburaški orkestar, a njegov prvi rukovodilac bio je Zijah Bulić. Kad je on otišao, taj posao je preuzeo Rus Aleksandar Aleksandrovič, koji je oformio i đački mješoviti hor, koji je najčešće nastupao s orkestrom. Naslijedio ga je Isidor Koh, a nakon njega neizostavni Stevan Krnić.
Treba reći da su početkom dvadesetog vijeka u Bijeljini postajali i pododbori Zanatskog udruženja i Antialkoholičarskog udruženja, Činovnička kasina, Radničko udruženje i još neka ( sva su imala svoje biblioteke), a isticalo se Dobrovoljno vatrogasno društvo, koje je imalo i sopstveni duvački orkestar. Mnogi Bijeljinci pamte stare vatrogasce i njihov orkestar. Na jednoj fotografiji iz 1952. godine, objavljenoj u knjizi “Bijeljina i Bijeljinci” Mustafe Grabčanovića, vide se članovi Vatrogasnog društva : Osman Pepić Boca, Sakib Hadžisalihović, Mujo Hanušić, kćerka Huseina Aličića, Avdo Bišanović, Juso Tuzlaković, Hasan Hanušić, Osman Dervišević, Zejnil Nukić, Afan Pjanić i Meho Hanušić. Ovaj orkestar dugo je vodio Vladimir Kazandžić, direktor Muzičke škole.
U Bijeljini je, između dva svjetska rata, osnovano još nekoliko udruženja. Već 1919. godine formirano je Društvo za čuvanje narodnog zdravlja, a 1921. godine Društvo za narodno prosvjećivanje. Oba društva vodili su dr Vojislav Kecmanović Đedo i poznati veterinar dr Joakim Perendija. Ova dva društva ujedinila su se 1928. godine u Društvo za narodno prosvjećivanje i čuvanje narodnog zdravlja, a 1934. to ime je promijenjeno u Prosvjetno-kulturno društvo “Filip Višnjić”, na čijem je čelu bio Đedo Kecmanović. Pamti se da je ovo društvo organizovalo veliku proslavu 100-godišnjice smrti Filipa Višnjića, pa je, specijalno za tu priliku, veliki naučnik Mihajlo Pupin, kao poklon bijeljinskoj Gimnaziji, iz Amerike poslao bareljef na kojem je prikazan slijepi guslar. Autor ovog rada bio je vajar Rudolf Valdec.
Poseban značaj za kulturni život Bijeljine prije Drugog svjetskog rata imalo je Udruženje jugoslovenske akademske omladine, koje su 1928. godine osnovali studenti – prvi svršeni gimnazijalci. Osnivači su bili Ante Marasović, Mirko Filipović i Milenko Stojaković, svi kasniji prvoborci. To udruženje je imalo širok spektar djelovanja. Uz pomoć Biblioteke “Filip Višnjić” i naprednih intelektualaca organizovana su predavanja eminentnih predavača iz tadašnjih univerzitetskih centara, najviše iz Beograda i Zagreba. U Bijeljinu su dolazila najpoznatija imena tadašnje jugoslovenske kulturne scene, ali to se tadašnjim vlastima nije dopalo. Pogotovo im je zasmetalo kad je u okviru Udruženja formirana marksistička grupa 1931. godine. Pisanje i rasturanje letaka protiv režima odvelo je na robiju veći broj studenata.
Ovo Udružnje je bilo rasadnik revolucionara, koji su poveli antifašistički rat i na ovim prostorima. Tri člana ovog udruženja proglašena su narodnim herojima : Mirko Filipović, Radojka Lakić i Veselin Gavrić.
Poznato je da su 1949. godine zabranjena sva nacionalna društva, pa je SPKD “Prosvjeta” obnovila rad 1990. godine, na kongresu u sarajevskoj Vijećnici, a BZK “Preporod” , koji je nastavio rad “Gajreta” ( 1946. godine spojili su se “Gajret” i Narodna uzdanica i uzeli ime “Preporod”) ponovo je pokrenut 1991. godine.