Piše : Saud Grabčanović
Pokušaj velike reforme u Osmanskom carstvu
Nakon velikih ratova stanje u Osmanskom carstvu više nikada nije bilo kao ranije. Carstvo se na spoljnopolitičkom planu moralo pomiriti sa ulogom drugorazredne, inferiorne vojne sile, sa malim političkim uticajem i snagom. A na unutarnje-političkom planu osmanska se dinastija morala pomiriti sa diobom vlasti i moći sa lokalnim feudalnim moćnicima i njihovim porodicama. Nekadašnja čvrsta centralizirana carevina sada je više ličila na neki konfederalni plemenski savez bez čvrstog vođstva.
Sultani koji su vladali nakon Bečkog rata, sve do sultana Mahmuda II, morali su se pomiriti sa ovakvim stanjem stvari i rasporedom snaga u „svom“ carstvu. Oni nisu imali snage da nešto promijene, a možda ni dovoljno mudrosti. Do vladavine sultana Mahmuda II, oko stoljeća, osim malo izuzetaka, nije bilo ozbiljnijih pokušaja da se to stanje promijeni. Nije bilo ozbiljnijih nastojanja da se sultanova vlast u državi ponovo centralizira i da carstvo ponovo postane čvrsta i jaka država, što ga je odlikovalo u doba njegovog najvećeg uspona i velikih osvajanja. Mahmud II bio je osmanski sultan koji je 1808. godine došao na osmanski sultanski tron. Bio je veoma ambiciozan, dobro obrazovan i sa vrlo modernim nazorima za to vrijeme. Na početku vladavine suočio se s konstantnim propadanjem Osmanskog Carstva, posebno na Balkanu. Odlukom Bečkoga kongresa 1815.
Carstvo je izgubilo dio svojih evropskih posjeda: Besarabija je pripala Rusiji, Jonski otoci i Knjaževina Srbija dobili su samoupravu, a britanski brodovi su dobili pravo prolaza kroz Dardanele. U cilju da zaustavi propadanje svog carstva ovaj je sultan pokušao uvesti reforme, posebno je želio centralizirati svoju vlast u cijelom Osmanskom carstvu. Vlast sultana je u to vrijeme praktično bila samo simbolična. Kako sam već naglasio, osmanski sultani su izgubili apsolutističku vlast u carstvu još od katastrofe u Velikom Bečkom ratu i ratovima nakon njega. Osmansko carstvo je tada za dlaku izbjeglo potpuno uništenje. Carstvo su od totalne propasti i nestanka tada praktično spasili samoorganizovani feudalni gospodari, posebno kapetani i ajani iz Bosanskog ejaleta. Zauzvrat osmanski su im sultani bili prisiljeni dati dio svoje vlasti nad ovim prostorima. Praktično, ti su feudalni gospodari od tada tim prostorima samostalno vladali, uz formalno priznanje sultanove vrhovne vlasti i plaćanje obaveznih poreza i nameta u carsku blagajnu.
U Bosanskom pašaluku, a i u ostalim evropskim dijelovima carstva, ova prava i vlast spahijskih porodica bila su nasljedna i prenosila su se sa koljena na koljeno i to se smatralo normalnim stanjem stvari. Lokalni osmanski feudalni gospodari su se tako na tim prostorima vremenom pretvorili u male samostalne gospodare, koji samo djelimično priznaju sultanovu vrhovnu vlast. U ta je vremena nastala i ona poznata uzrečica bošnjačkih feudalaca, koja vjerno oslikava stanje u carstvu tog vremena: „Bojčiću, bojčiću bojiš li se koga? Boga malo, a cara ni malo, a vezira ko đogata svoga!“ Ovi su se dezintegracioni procesi kao zaraza vremenom proširili širom carstva. Osmanskim carstvom su u vrijeme vlasti sultana Mahmuda II vladali anarhija, bezvlašće i haos, ustanci kršćana, pobune i sukobi lokalnih feudalnih gospodara. Posebno su negativnu ulogu u tom periodu u stvaranju haosa i bezvlašća odigrali odmetnuti janjičari. Ova je profesionalna vojska u ranijim vijekovima predstavljala udarnu pesnicu moćne imperije u doba velikog širenja carstva i osvajanja. Janjičari su bili pod izravnom sultanovom komandom i u ranijim vremenima njihova lojalnost sultanima u tim vremenima nije uopšte dolazila u pitanje.
Kako je Osmansko carstvo gubilo ratove i došlo u situaciju stalnog povlačenja i defanzive, janjičarski se red „oteo“ izravnoj sultanovoj kontroli. Janjičari, tačnije njihov komandni kadar, počinju se direktno miješati u državnu vlast i političke procese unutar carstva, pa se čak uplitati i u vjerska pitanja. Oni prave pobune i državne udare te širom carstva smjenjuju sultanove službenike koji im nisu odgovarali, a dešavali su se i pučevi u kojima su janjčari smjenjivali „nepodobne“ sultane i postavljali druge koji su im odgovarali. Ovakvo nešto u ranijim vremenima u istoriji carstva je bilo nezamislivo. Osmansko carstvo je bilo veoma oslabljeno u ratovima sa Habzburškom monarhijom, te je nakon Beogradskog mira 1739 .godine prešlo u defanzivu i više nije bilo u mogućnosti voditi osvajačke ratove. Ovim su janjičari potpuno izgubili svoju osnovnu ulogu radi koje su bili i stvoreni. Ovi profesionalni vojnici su prestankom osvajanja ostali bez svojih osnovnih prihoda, teritorijalnih nagrada i privilegija, pa je to kod njih izazvalo frustraciju Oni su se u narednim vremenima okrenuli nasilju, pljački i otimačini unutar samoga carstva.
Janjičari su se pretvorili u veliku opasnost i razuzdanu skupinu parazita željnih vlasti i izravnu opasnost za vlast samih sultana. Njihove pobune, bezvlašće i nasilje koje su provodili širom carstva, posebno nad kršćanskim podanicima, izazvali su velike pobune kršćana širom carstva protiv osmanske vlasti. Sultan Mahmud II je nedugo nakon dolaska na sultanski tron sagledao sve ove probleme koji su razdirali carstvo i umanjivali njegovu vlast. U isto to vrijeme u evropskim državama je državna vlast bila centralizirana u rukama apsolutističkih vladara, koji su su ranije uspjeli slomiti moć lokalnih feudalnih gospodara. U Evropi su carevine i kraljevine toga doba već odavno postale sekularne i odvojile su crkvu od države. Reformirale su svoje armije, ukinule neefikasne viteške redove i uvele moderne armije sa redovnim služenjem vojnog roka kojem su podlijegali svi muški stanovnici tih država. Te su trupe bile moderno organizovane, uniformisane, dobro uvježbane, te naoružane modernim vatrenim naoružanjem. U evropskim zemljama u to vrijeme došlo je do velikog tehničkog napretka i velike industrijske revolucije.
U evropskim kraljevinama i carevinama napušta se feudalni društveni poredak, a na velika vrata ulazi novi društveni sistem-kapitalizam. Evropske države postaju sekularne, religija se potiskuje sa političke scene, jačaju ljudska prava i demokratski procesi, stanovništvo se masovno počinje prosvjećivati i školovati. U isto vrijeme Osmansko carstvo je tapkalo u mjestu u beznađu rano-srednjovjekovnog mraka,vjerske zatucanosti, nepismenosti i besperspektivnosti. Sve više je u svakom pogledu zaostajalo za evropskim državama i prijetio mu je totalni kolaps i nestanak sa istorijske pozornice. Zato se sultan Mahmud II odlučio da hitno nešto učini i da pokuša provesti reforme u svom zaostalom carstvu i da spasi brod koji je neminovno tonuo. Njegovim reformama su se najviše suprotstavili nekadašnji glavni oslonci sultanove moći, janjičari. Ukidanje njihovog reda i uvođenje obaveznog vojnog roka i stvaranje nizama ili askera -moderne uniformisane vojske, nikako im nije išlo u prilog. U međuvremenu, sultan je uspio privući na svoju stranu nekadašnjeg janjičarskog agu Husein-pašu, pod čijom je komandom i uz fetvu šeih-ul-islama, 15. juna 1826. godine izvršen na Atmejdanu u Istanbulu masakr nad nekoliko hiljada janjičara.
Među pristalicama reformi taj je događaj je bio poznat kao „Vaka-i-Hayriye“ (sretan ili povoljan početak). To je ustvari bio “povoljan početak” za obračun sa preostalim feudalnim autonomijama u carstvu. U tom je pogledu prva na redu bila Bosna. Sultan Mahmud II je tako raspustio i uništio janjičare 1826. godine i na mjesto njih utemeljio novu, regularnu vojsku zvanu „nizam“, koja je dobila uniforme i moderno naoružanje. Nova se vojska popunjavala sistemom direktne regrutacije vojno sposobnog muškog stanovništva, isto kao armije tadašnjih evropskih država. Ova je nova vojska bila pod direktnom komandom samoga sultana kao vrhovnog zapovjednika. Mahmud II prihvatio je grčku samoupravu 1827, ustupio Rusiji ušće Dunava i potvrdio privilegije Vlaškoj i Moldaviji mirom u Drinopolju (Edirne) 1829, priznao je proširenu autonomiju Srbije (hatišerif od 1830), a egipatskog pašu Mehmeda Aliju mirom u Kutahiji (1833) potvrdio za nasljednoga potkralja (kediva) u Egiptu.
Osim reforme vojske, uveo je, među ostalim, kabinetski sistem upravljanja i obavezno osnovno školovanje. Uprkos porazima u ratovima i velikim teritorijalnim gubicima, njegove su reforme djelimično pomogle stabilizaciji stanja u Osmanskom Carstvu. Uspjeh njegovih reformi je bio vezan samo za uže područje carstva, Istanbul i okolinu, tzv. Rumeliju. Ove reforme u ostalim dijelovima carstva su propale zbog opšteg protivljenja, bezvlašća, anarhije, pobuna i suprotstavljanja lokalnih moćnika. Jedan od krucijalnih razloga neuspjeha ovih reformi u perifernim djelovima carstva, prevashodno u Bosni, leži i u kapitulantskoj spoljnoj politici koju je ovaj sultan vodio prema zapadnim silama: Francuskoj, Austrougarskoj i Engleskoj, kao i prema carskoj Rusiji. On je poklekao pred vojnom prijetnjom ovih sila, posebno pred Rusijom, i kao plod toga je dao prevelike ustupke, posebno Srbiji, što je za bosanski begovat predstavljalo poniženje,“trn u oku“.
Dok je na jednoj strani sultan Mahmud II htio ukinuti stara prava, privilegije i moć bosanskim ajanima, kapetanima i begovima, a time ukinuti autonomiju Bošnjacima, on istovremeno Srbima, koji su se bunili i ratovali protiv njega, daje punu autonomiju na nivou nezavisne države! I ovaj je momenat značajno uticao na sveopšti otpor tim reformama. Sultan Mahmud II se kod modernih istoričara danas naziva „Osmanski Gorbačov“ zbog zakašnjelih reformi koje nisu imale nekog velikog uspjeha u spasu Osmanskog carstva od konačnog sloma i propasti.
Biografija sultana MahmudaII:
Mahmud II (osmanlijski turski: محمود ثانى Mahmud-u sānī, محمود عدلى Mahmud-u Âdlî; 20. juli, 1785–11. juli, 1839) je bio sultan Osmanlijskog Carstva[ od 1808. do smrti 1839. godine. Bio je posljednji direktni izdanak dinastije sultana Osmana I. Rođen je u Istanbulu 20. 07. 1785, a umro je 01. 07. 1839.godine. Rođen je u Topkapi palati u Carigradu kao sin sultana Abdulhamida I, i to nakon njegove smrti .Njegova majka je bila sultanija Naksidil. Ona je bila rodica Jozefine de Beauharnais, žene Napoleona Bonaparte. U Francuskoj se zvala Ami Dibuk De Rivera. Mahmudova je vladavina poznata po opsežnim upravnim, vojnim i fiskalnim reformama koje je pokrenuo, a koje su kulminirale uredbom Tanzimata (Reorganizacija) koje su sproveli njegovi sinovi Abdulmedžid I i Abdulaziz I. Mahmud II je nazivan “Turski Petar Veliki”. U stvarnosti, Mahmud II je bio neuspješni reformator. Njegova jedina zaista uspješna reforma bilo je raspuštanje i uništenje janjičara 1826/1827 godine, za što je osmanska država platila previsoku cijenu. Njegovo ukidanje konzervativnih janjičara je kasnije omogučilo njegovim nasljednicima lakše donošenje reformi. Nakon iznenadne smrti Mahmudovog oca, sultana Abdulhamida I, na prijestolu ga je prvo naslijedio rođak Selim III, pošto je Mahmud II tek bio rođen kao posmrće iza oca.
Selim III je ustoličen 7. aprila 1789. godine . Kao i niz njegovih prethodnika, i on je imao veliku želju da reformiše poljuljano carstvo. Ali za provođenje takvih reformi prevashodno je carstvu bio potreban duži mir. Ovaj sultan je bio sve drugo ali ne mirotvorac. Njegova želja za ratovanjem je bila jako velika i po tome se ugledao na svoje pretke. Selim je ostao poznat po tome što je uvlačio Osmansko carstvo u nepotrebne ratove, koji su carstvo skupo koštali. Tokom njegove vladavine došlo je do pobune kršćanskog stanovništva u Srbiji i do uspješnog Prvog srpskog ustanka koji će biti ugušen tek od njegovih nasljednika. Na kraju, njegova objava rata Rusiji u novembru 1807. godine dovela je do zavjere protiv njega i on je srušen sa trona. U puču koji su izveli janjičari Selim III je 1807. srušen, a na njegovo mjesto je postavljen nesposobni Mustafa I. Nakon ovoga je ponovo došlo do pobune sada nezadovoljnih spahija, kojima nije odgovarao novi sultan. Kako bi smirio pobunu protiv njegove vlasti, nesposobni Mahmudov polubrat sultan Mustafa IV naredio je njegovo pogubljenje 1808. godine, zajedno sa njegovim rođakom, svrgnutim sultanom Selimom III . Selim III je ubijen, a Mahmuda je sakrila njegova majka i postavila na prijestolje nakon što je od strane pobunjenika svrgnut Mustafa IV. Vođa pobunjenika, Alemdar Mustafa-paša, kasnije je postao veliki vezir Mahmuda II. Mahmud II je tokom svoje vlasti pokušao da reformiše poljuljano carstvo i da mu vrati staru moć.
Tokom svoje vladavine, usljed velikog otpora turskog feudalnog plemstva širom carstva, a posebno u Bosanskom ejaletu, Mahmud nije uspio da u potpunosti provede svoje reforme. Zapadni istoričari su dali Mahmudu II lošu reputaciju, jer je došao u vrijeme pogoršanja unutrašnjih odnosa u Osmanskom carstvu.U istoriji je ostao poznat samo po masakru janjičarskog korpusa 1826. na Atmejdanu u Istanbulu. Pošto je znao da mu tron i život vise o koncu dokle god postoje janjičari, Mahmud II je isplanirao njihovo fizičko uništenje. Prvo u Istanbulu, a kasnije u ostalim dijelovima carstava gdje su bili stacionirani. Lukavi sultan Mahmud je, kako smo već rekli, prvo uspio privući na svoju stranu nekadašnjeg janjičarskog agu Husein-pašu. Pod komandom Husein-paše i uz fetvu šejh-ul-islama je 15. juna 1826. godine izvršen na Atmejdanu- Hipodromu u Istanbulu masakr nad nekoliko desetina hiljada janjičara.Taj masakr je izvršen prevarom, pod izgovorom da sultan želi janjičarima dati zaostale plate. Janjičari su oduvijek platu primali iz ruku turskih sultana na Atmejdanu, koji se ranije u starom Konstantinopolisu zvao Hipodrom.
Hipodrom je veliki, popločani i lijepo uređeni trg koji se i danas nalazi u srcu starog dijela Istanbula. Sa jedne njegove strane je čuvena Aja Sofija, a sa druge strane je Plava džamija sultana Ahmeta. Janjičari su smjeli prilikom postrojavanja imati sa sobom samo jatagan a zapovjednici sablju i ništa više. Prevarene janjičare je na Hipodromu čekala podmukla klopka koju im je pripremio sam sultan sa svojim pomoćnicima. Sultanovi odani ljudi, dio Janjičara-izdajnika i pripadnici nove vojske „nizami“ bili su dobro sakriveni i maskirani u svim okolnim objektima u okolini Atmejdana. Kada su se janjičari postrojili, na sultanov mig sa svih strana, iz kuća i ostalih objekata, na njih je otvorena besomučna paljba iz topova i ostalog vatrenog naoružanja. Janjičari su padali na tle kao snoplje na njivi! Oni su ovim kukavičkim činom bili potpuno iznenađeni, pa su bili lake mete za napadače. Mali broj njih, koji su se pokušali probiti sa Hipodroma, dočekale su spremne trupe naoružane sabljama.Ti janjičari su bili ili posječeni ili su zaklani. Atmejdan-Hipodrom je bio mjesto velike tragedije u kojoj je potomak sultana Orhana uništio njegovo djelo.
Janjičare je umorila dinastija koja ih je i stvorila, jer joj više nisu bili potrebni. Bili su balast i latentna opasnost za dinastiju, kojeg se treba riješiti po svaku cijenu! Pločnik Hipodroma kupao se u potocima janjičarske krvi. Nekadašnji slavni ratnici pred kojima je nekoć drhtala Evropa, ležali su u samrtom ropcu. Ovo je bio neslavan kraj janjičara, vojske koja je pronijela slavu Osmanskog carstva i nekoć sultanima osvojila velike teritorije i donijela im velika bogatstva. Janjičari su bestijalno pobijeni, slično kao nekoliko vijekova ranije slavni vitezovi templari. Među pristalicama sultanovih reformi taj je događaj poznat kao : Vaka-i-Hayriye (sretan ili povoljan početak).To je ustvari bio “povoljan početak” za obračun sa preostalim feudalnim autonomijama u Carstvu. Na red su došli dijelovi carstva u unutrašnjosti, a prvi na udaru se našao Bosanski ejalet i njegovo plemstvo: kapetani, ajani i begovat. Vrijeme je pokazalo da je većina Mahmudovih reformi bila neuspješna, a 1821. je bio suočen i sa velikom pobunom kršćana u Grčkoj. Nakon intervencije velikih sila, koja je rezultirala borbom kod Navarina 1827. i rusko-turskim ratom 1828–9, Mahmud je bio primoran dati Grčkoj nezavisnost 1832.
Kasnije je Mahmud bio uključen u spor sa njegovim ambicioznim vazalom Mehmed Alijem, egipatskim guvernerom. Mahmud je upotrijebio Alijevu pomoć pri gušenju grčke pobune, ali nije platio obećanu nagradu za njegove usluge. Guverner je 1831. objavio rat i uspio uzeti kontrolu nad Sirijom i Arabijom na kraju rata 1833. godine. Mahmud II je 1839. nastavio rat, nadajući se da će zauzeti izgubljene zemlje, ali preminuo je istovremeno kada je u Istanbul stigla vijest da je osmanska vojska poražena kod Neziba od strane egipatske vojske pod komandom Mehmed Alijevog sina Ibrahim- paše. Sultan Mahmud II je bolovao od tuberkoloze od koje je i umro. Njegovoj dženazi u Istanbulu su prisustvovale velike mase ljudi kako bi sultanu odale počast.
Slijedi : Pobuna Zmaja od Bosne
